Οι συγκοινωνίες και η πύκνωση των συναλλαγών, η διάλυση των παλιών κλειστών κοινωνικών τάξεων, η ευκολότερη και μαζικότερη μετανάστευση από το χωριό στην πόλη και από τη μια περιοχή στην άλλη, η δημιουργία ενιαίου σχολικού συστήματος και η υποχρεωτική στοιχειώδης εκπαίδευση, οι εφημερίδες και το τυπωμένο βιβλίο, η στρατολογία, οι εθνικές γιορτές και παρελάσεις, η ανακάλυψη και η προβολή του ένδοξου παρελθόντος, η δημιουργία εθνικής λογοτεχνίας, θεάτρου και μουσικής, όλα αυτά, και άλλα ακόμη, ήταν παράγοντες που διαμόρφωσαν την εθνική συνείδηση στην Ευρώπη.
Η εθνική συνείδηση ήταν ένας νέος δεσμός συνοχής ανάμεσα στους πολίτες. Αντικατέστησε τους δεσμούς εκείνους (π.χ. θρησκευτικούς) που είχαν διαλυθεί με την είσοδο στη νέα εποχή.
Τα αυτόνομα άτομα που δημιούργησε ο Διαφωτισμός, το νέο επιστημονικό πνεύμα και η ελεύθερη αγορά συνδέθηκαν ως οργανικά μέλη της ίδιας κοινότητας. Στην έννοια του έθνους βρήκαν ένα αίσθημα αλληλεγγύης.
Οι Ευρωπαίοι του 19ου αιώνα ήταν πρώτα απ’ όλα Άγγλοι, Γάλλοι, Έλληνες, Ιταλοί, Γερμανοί, κτλ. κι ύστερα καθολικοί, προτεστάντες ή ορθόδοξοι. Αυτό φάνηκε και στους πολέμους. Οι καθολικοί Ιταλοί πολέμησαν εναντίον των επίσης καθολικών Αυστριακών το 1859 και το 1866. Οι Γάλλοι προτεστάντες πολέμησαν μαζί με τους καθολικούς συμπατριώτες τους εναντίον των Γερμανών προτεσταντών το 1871 και οι Έλληνες ορθόδοξοι πολέμησαν εναντίον των ορθόδοξων Βουλγάρων το 1913.
Η προτεραιότητα του εθνικού αισθήματος απέναντι στο θρησκευτικό δε σήμαινε καθόλου βέβαια ότι το αντικαθιστούσε. Υπήρχαν μάλιστα λαοί, οι οποίοι ταύτιζαν τα δύο. Οι Ιρλανδοί ταυτίζονταν με τον καθολικισμό τους εναντίον των Άγγλων προτεσταντών. Οι Πολωνοί επίσης ταυτίζονταν με τον καθολικισμό εναντίον των ορθόδοξων Ρώσων. Οι Έλληνες ταυτίζονταν με την θρησκεία τους εναντίον των μουσουλμάνων Τούρκων.
Ωστόσο, στη νέα εποχή των εθνοτήτων προτεραιότητα είχε το πατριωτικό αίσθημα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο, είτε αυτό πήγαζε από το γενέθλιο τόπο καταγωγής, από την πολιτική παράταξη που συμπαθούσε καθένας είτε από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
Βέβαια το αίσθημα αυτό δεν το συμμερίζονταν στον ίδιο βαθμό όλες οι κοινωνικές ομάδες. Αρχικά ήταν πιο ανεπτυγμένο στα μορφωμένα στρώματα των πόλεων. Αυτοί ήταν που πρωταγωνιστούσαν στις εθνικές επαναστάσεις της Ευρώπης. Διαδιδόταν όμως με εξαιρετική ταχύτητα ως το τελευταίο χωριό, και η ταχύτητα και ο ενθουσιασμός με τον οποίο γινόταν αποδεκτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής των εθνοτήτων.
Το πατριωτικό αίσθημα και ο καινούργιος τρόπος οργάνωσης σε έθνη-κράτη διαδόθηκε όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά, κυρίως κατά τον 20ο αιώνα, σ’ όλο τον πλανήτη. Ήταν άλλο ένα από τα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού, που έγινε γενικό χαρακτηριστικό της καινούργιας εποχής.
Όπως και στην περίπτωση των αιτιών που γέννησαν την εκβιομηχάνιση στην Ευρώπη, έτσι και για τη γέννηση του φαινομένου των εθνικών κρατών και της εθνικής ιδεολογίας, οι συζητήσεις ανάμεσα στους ιστορικούς και τους κοινωνικούς επιστήμονες είναι έντονες και οι γνώμες διαφέρουν.
Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι τα έθνη ήταν αρχέγονα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την εποχή αυτή οι εθνικές ιστορίες αναζητούσαν σε μακρινές εποχές της αρχαιότητας τις ρίζες του έθνους. Άλλοι μελετητές υποστήριξαν ότι η γένεση του έθνους και της εθνικής ιδεολογίας ήταν αποτέλεσμα του οικονομικού εκσυγχρονισμού και της εκβιομηχάνισης. Υποστηρίχθηκε επίσης ο αποφασιστικός ρόλος του κράτους, το οποίο, για να αποκτήσει νομιμότητα στις συνειδήσεις των πολιτών του, τους καλλιεργεί την εθνική συνείδηση. Άλλοι έδωσαν έμφαση στο ρόλο της κουλτούρας, η οποία στην εποχή του έντυπου βιβλίου μπορεί να καλλιεργεί στους πολίτες τo αίσθημα ότι ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, την εθνική.
Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι δεν υπάρχει μόνο μια αιτία για τη γένεση του έθνους-κράτους και της εθνικής ιδεολογίας, αλλά ένας συνδυασμός αιτιών. Από τη στιγμή που οργανώθηκαν τα πρώτα εθνικά κράτη, στις χώρες της δυτικής Ευρώπης, το παράδειγμά τους βρήκε ευρεία απήχηση. Η Ευρώπη του 19ου αιώνα λειτούργησε ως το εργαστήρι των εθνών. Διαμόρφωσε δηλαδή ιδέες, σύμβολα, πολιτικές, αισθήματα τα οποία χρησιμέυσαν για να μετατραπούν οι πληθυσμοί της υφηλίου σε έθνη.
Άλλοι ιστορικοί έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη διερεύνηση των διαφορών ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους της εθνικής ιδεολογίας και στη σύνδεσή τους με διαφορετικούς τύπους έθνους κράτους.
Διακρίνονται έτσι δύο τύποι εξέλιξης. Στον πρώτο, τo κράτος δημιουργήθηκε πριν από το έθνος, το έθνος δηλαδή αναπτύσσεται στα πλαίσια ενός ήδη υπάρχοντος κράτους (Γαλλία, Αγγλία, Ισπανία). Στην περίπτωση αυτή η εθνική ιδεολογία αναπτύσσεται σε συνδυασμό με τo αίτημα για πολιτικά δικαιώματα και λαϊκή κυριαρχία. Η ιδιότητα του πολίτη και οι πολιτικές ελευθερίες αποτελούν σημαντικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας. Εδώ η περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης είναι η χαρακτηριστικότερη.
Στο δεύτερο τύπο εξέλιξης η δημιουργία της εθνικής κοινότητας προηγείται της συγκρότησης του κράτους. Στην περίπτωση αυτή, η εθνική ιδεολογία τονίζει κυρίως τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά: τη γλώσσα, το κοινό ιστορικό παρελθόν, την θρησκεία και την παράδοση. Εδώ πηγή έμπνευσης και επιρροής ήταν ο γερμανικός Ρομαντισμός και ιδιαίτερα τα έργα του Χέρντερ, που τόνισε τη σημασία της «εθνικής ψυχής» ή του «πνεύματος του λαού».
Το 1882, ο Ρενάν συνόψιζε ανάγλυφα και τις δύο αυτές παραδόσεις στην προσέγγιση του έθνους με τον ακόλουθο τρόπο:
«Το έθνος είναι μία ψυχή, μία πνευματική αρχή. Συγκροτείται από δύο στοιχεία: Το ένα είναι η κοινή κληρονομιά της πλούσιας μνήμης του παρελθόντος. Το άλλο ανήκει στο παρόν και είναι η συναίνεση των μελών που το απαρτίζουν, η επιθυμία τους να παραμείνουν ενωμένα συγκροτώντας ένα ενιαίο σώμα πολιτών».
Πολλές από τις εθνικές ιδεολογίες της Ευρώπης επηρεάστηκαν και από τους δύο τύπους της εθνικής ιδεολογίας. Π.χ. η ελληνική εθνική ιδεολογία επηρεάστηκε τόσο από την παράδοση του Διαφωτισμού (έμφαση στα δικαιώματα και τις ελευθερίες στα συντάγματα του Αγώνα), όσο και του ρομαντισμού (έμφαση στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα, η θρησκεία και η ιστορία).
Πάντως, βάση και των δύο παραδόσεων αποτελεί η εξίσωση: κράτος=έθνος=λαός.
 |
| The Arrival of a Mail-coach in the Courtyard of the Messageries, 1803, Musée du Louvre |
Η εθνική συνείδηση ήταν ένας νέος δεσμός συνοχής ανάμεσα στους πολίτες. Αντικατέστησε τους δεσμούς εκείνους (π.χ. θρησκευτικούς) που είχαν διαλυθεί με την είσοδο στη νέα εποχή.
Τα αυτόνομα άτομα που δημιούργησε ο Διαφωτισμός, το νέο επιστημονικό πνεύμα και η ελεύθερη αγορά συνδέθηκαν ως οργανικά μέλη της ίδιας κοινότητας. Στην έννοια του έθνους βρήκαν ένα αίσθημα αλληλεγγύης.
Οι Ευρωπαίοι του 19ου αιώνα ήταν πρώτα απ’ όλα Άγγλοι, Γάλλοι, Έλληνες, Ιταλοί, Γερμανοί, κτλ. κι ύστερα καθολικοί, προτεστάντες ή ορθόδοξοι. Αυτό φάνηκε και στους πολέμους. Οι καθολικοί Ιταλοί πολέμησαν εναντίον των επίσης καθολικών Αυστριακών το 1859 και το 1866. Οι Γάλλοι προτεστάντες πολέμησαν μαζί με τους καθολικούς συμπατριώτες τους εναντίον των Γερμανών προτεσταντών το 1871 και οι Έλληνες ορθόδοξοι πολέμησαν εναντίον των ορθόδοξων Βουλγάρων το 1913.
Η προτεραιότητα του εθνικού αισθήματος απέναντι στο θρησκευτικό δε σήμαινε καθόλου βέβαια ότι το αντικαθιστούσε. Υπήρχαν μάλιστα λαοί, οι οποίοι ταύτιζαν τα δύο. Οι Ιρλανδοί ταυτίζονταν με τον καθολικισμό τους εναντίον των Άγγλων προτεσταντών. Οι Πολωνοί επίσης ταυτίζονταν με τον καθολικισμό εναντίον των ορθόδοξων Ρώσων. Οι Έλληνες ταυτίζονταν με την θρησκεία τους εναντίον των μουσουλμάνων Τούρκων.
Ωστόσο, στη νέα εποχή των εθνοτήτων προτεραιότητα είχε το πατριωτικό αίσθημα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο, είτε αυτό πήγαζε από το γενέθλιο τόπο καταγωγής, από την πολιτική παράταξη που συμπαθούσε καθένας είτε από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
Βέβαια το αίσθημα αυτό δεν το συμμερίζονταν στον ίδιο βαθμό όλες οι κοινωνικές ομάδες. Αρχικά ήταν πιο ανεπτυγμένο στα μορφωμένα στρώματα των πόλεων. Αυτοί ήταν που πρωταγωνιστούσαν στις εθνικές επαναστάσεις της Ευρώπης. Διαδιδόταν όμως με εξαιρετική ταχύτητα ως το τελευταίο χωριό, και η ταχύτητα και ο ενθουσιασμός με τον οποίο γινόταν αποδεκτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής των εθνοτήτων.
Το πατριωτικό αίσθημα και ο καινούργιος τρόπος οργάνωσης σε έθνη-κράτη διαδόθηκε όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά, κυρίως κατά τον 20ο αιώνα, σ’ όλο τον πλανήτη. Ήταν άλλο ένα από τα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού, που έγινε γενικό χαρακτηριστικό της καινούργιας εποχής.
Όπως και στην περίπτωση των αιτιών που γέννησαν την εκβιομηχάνιση στην Ευρώπη, έτσι και για τη γέννηση του φαινομένου των εθνικών κρατών και της εθνικής ιδεολογίας, οι συζητήσεις ανάμεσα στους ιστορικούς και τους κοινωνικούς επιστήμονες είναι έντονες και οι γνώμες διαφέρουν.
Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι τα έθνη ήταν αρχέγονα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την εποχή αυτή οι εθνικές ιστορίες αναζητούσαν σε μακρινές εποχές της αρχαιότητας τις ρίζες του έθνους. Άλλοι μελετητές υποστήριξαν ότι η γένεση του έθνους και της εθνικής ιδεολογίας ήταν αποτέλεσμα του οικονομικού εκσυγχρονισμού και της εκβιομηχάνισης. Υποστηρίχθηκε επίσης ο αποφασιστικός ρόλος του κράτους, το οποίο, για να αποκτήσει νομιμότητα στις συνειδήσεις των πολιτών του, τους καλλιεργεί την εθνική συνείδηση. Άλλοι έδωσαν έμφαση στο ρόλο της κουλτούρας, η οποία στην εποχή του έντυπου βιβλίου μπορεί να καλλιεργεί στους πολίτες τo αίσθημα ότι ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, την εθνική.
Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι δεν υπάρχει μόνο μια αιτία για τη γένεση του έθνους-κράτους και της εθνικής ιδεολογίας, αλλά ένας συνδυασμός αιτιών. Από τη στιγμή που οργανώθηκαν τα πρώτα εθνικά κράτη, στις χώρες της δυτικής Ευρώπης, το παράδειγμά τους βρήκε ευρεία απήχηση. Η Ευρώπη του 19ου αιώνα λειτούργησε ως το εργαστήρι των εθνών. Διαμόρφωσε δηλαδή ιδέες, σύμβολα, πολιτικές, αισθήματα τα οποία χρησιμέυσαν για να μετατραπούν οι πληθυσμοί της υφηλίου σε έθνη.
 |
| Entrance to the Jardin Turc, 1812 |
Άλλοι ιστορικοί έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη διερεύνηση των διαφορών ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους της εθνικής ιδεολογίας και στη σύνδεσή τους με διαφορετικούς τύπους έθνους κράτους.
Διακρίνονται έτσι δύο τύποι εξέλιξης. Στον πρώτο, τo κράτος δημιουργήθηκε πριν από το έθνος, το έθνος δηλαδή αναπτύσσεται στα πλαίσια ενός ήδη υπάρχοντος κράτους (Γαλλία, Αγγλία, Ισπανία). Στην περίπτωση αυτή η εθνική ιδεολογία αναπτύσσεται σε συνδυασμό με τo αίτημα για πολιτικά δικαιώματα και λαϊκή κυριαρχία. Η ιδιότητα του πολίτη και οι πολιτικές ελευθερίες αποτελούν σημαντικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας. Εδώ η περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης είναι η χαρακτηριστικότερη.
Στο δεύτερο τύπο εξέλιξης η δημιουργία της εθνικής κοινότητας προηγείται της συγκρότησης του κράτους. Στην περίπτωση αυτή, η εθνική ιδεολογία τονίζει κυρίως τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά: τη γλώσσα, το κοινό ιστορικό παρελθόν, την θρησκεία και την παράδοση. Εδώ πηγή έμπνευσης και επιρροής ήταν ο γερμανικός Ρομαντισμός και ιδιαίτερα τα έργα του Χέρντερ, που τόνισε τη σημασία της «εθνικής ψυχής» ή του «πνεύματος του λαού».
Το 1882, ο Ρενάν συνόψιζε ανάγλυφα και τις δύο αυτές παραδόσεις στην προσέγγιση του έθνους με τον ακόλουθο τρόπο:
«Το έθνος είναι μία ψυχή, μία πνευματική αρχή. Συγκροτείται από δύο στοιχεία: Το ένα είναι η κοινή κληρονομιά της πλούσιας μνήμης του παρελθόντος. Το άλλο ανήκει στο παρόν και είναι η συναίνεση των μελών που το απαρτίζουν, η επιθυμία τους να παραμείνουν ενωμένα συγκροτώντας ένα ενιαίο σώμα πολιτών».
Πολλές από τις εθνικές ιδεολογίες της Ευρώπης επηρεάστηκαν και από τους δύο τύπους της εθνικής ιδεολογίας. Π.χ. η ελληνική εθνική ιδεολογία επηρεάστηκε τόσο από την παράδοση του Διαφωτισμού (έμφαση στα δικαιώματα και τις ελευθερίες στα συντάγματα του Αγώνα), όσο και του ρομαντισμού (έμφαση στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα, η θρησκεία και η ιστορία).
Πάντως, βάση και των δύο παραδόσεων αποτελεί η εξίσωση: κράτος=έθνος=λαός.
