«Κάθε έθνος ένα κράτος». «Μόνο ένα κράτος για ολόκληρο το έθνος».
Στις φράσεις αυτές του Ματσίνι μπορεί να συνοψισθεί η «αρχή των εθνοτήτων». Από το 19ο αιώνα έως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η «αρχή» αυτή είχε καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης όπως, περίπου, τον γνωρίζουμε σήμερα.
Σκηνή από την εκτέλεση Ισπανών πατριωτών, που ξεσηκώθηκαν εναντίον των γαλλικών στρατευμάτων το 1808. Γκόγια, Οι τουφεκισμοί της 3ης Μαΐου (λεπτομέρεια), 1814, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο.
Εκατομμύρια άνθρωποι σ’ αυτό το διάστημα άλλαξαν υπηκοότητα. Μερικοί ήταν ανάγκη να αλλάξουν και τόπο, άλλοι όχι. Δεκάδες κράτη, μικρά ή μεγάλα, διαλύθηκαν και άλλα σχηματίστηκαν στη θέση τους. Οι υπήκοοι, που όφειλαν υποταγή στους ηγεμόνες τους, έγιναν πολίτες που όφειλαν αφοσίωση στο έθνος τους.
Το αίσθημα του πατριωτισμού καλλιεργήθηκε από το σχολείο, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες. Καινούριες γιορτές καθιερώθηκαν, οι εθνικές. Καινούργια σύμβολα, οι σημαίες.
Το ελληνικό εθνικό κράτος ήταν από τα πρώτα που δημιουρ- γήθηκαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση και εξέφραζε το νέο πνεύμα. Ακολούθησε το Βέλγιο (το 1830). To 1848 επαναστάσεις ξέσπασαν στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις με αίτημα διπλό: δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και εθνική ανεξαρτησία (όπου δεν υπήρχε). Ακολούθησε η ενοποίηση της Ιταλίας το 1861, της Γερμανίας ως το 1871.
Δυο μεγάλες αυτοκρατορίες διαλύθηκαν: η αυτοκρατορία των Αψβούργων και η Οθωμανική αυτοκρατορία μέσα από διαδικασίες που ολοκληρώθηκαν ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τη θέση τους πήραν η Ουγγαρία, η Τσεχοσλοβακία, η Ρουμανία, η Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία, η Αλβανία, η Ελλάδα. Από τη Ρωσία αποσπάστηκαν η Πολωνία, η Εσθονία, η Λεττονία και η Λιθουανία. Η Νορβηγία αποσπάστηκε από τη Σουηδία.
Αλλά και οι παλιές χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Βρετανία μετατράπηκαν σε εθνικά κράτη. Το βρετανικό παράδειγμα είναι εύγλωττο για τους μετασχηματισμούς αυτούς. Το Ηνωμένο Βασίλειο, όπως είναι το επίσημο όνομα της Μεγάλης Βρετανίας, δημιουργήθηκε το 1707, χωρίς ωστόσο να έχει ήδη δημιουργηθεί ακόμη βρετανικό έθνος. Έως την εποχή αυτή υπήρχε η διάκριση σε Άγγλους, Σκωτσέζους, Ουαλλούς και Ιρλανδούς. Όλοι αυτοί έγιναν Βρετανοί, εκτός από τους Ιρλανδούς.
Ο πρώτος παράγοντας αυτής της μεταμόρφωσης ήταν ο παιδαγωγικός ρόλος που έπαιξε το κράτος, με τα σχολεία και τους υπαλλήλους του, που επέβαλαν τη χρήση μιας γλώσσας με ενιαίους κανόνες και προφορά (τα «κανονικά αγγλικά») καθώς επίσης και αρχές συμπεριφοράς. Η βαθμιαία διαμόρφωση της κυρίαρχης αγγλικής κουλτούρας, μέσω κυρίως της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής, και η επιβολή της, ήταν ο δεύτερος παράγοντας. Τέλος, τα συμφέροντα όλων από τη μεγάλη και πλούσια Βρετανική αυτοκρατορία ήταν ο τρίτος. Έτσι σιγά-σιγά εμπεδώθηκε μια κοινή βρετανική εθνική ταυτότητα.
Ανάλογες διαδικασίες παρατηρούμε και στην Ιταλία. Ο Βενετσιάνος έπαψε να έχει διαφορές από το Γενουάτη. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι μεταξύ τους ξεχάστηκαν και το κοινό συμφέρον αποδείχτηκε μεγαλύτερο. Έμαθαν όλοι την ιταλική γλώσσα, που αρχικά ήταν η γλώσσα της Φλωρεντίας, αποδέχτηκαν τη διοίκησή τους από τη γραφειοκρατία και τους στρατηγούς του Πιεμόντε, συναλλάσσονταν με τους τραπεζίτες του Μιλάνου, και όλοι μαζί αναγνώριζαν ως
πρωτεύουσά τους τη Ρώμη, που ως τότε ήταν η ιερή πόλη όλων των καθολικών του κόσμου. «Αφού φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα πρέπει να φτιάξουμε και τους Ιταλούς», έγραφε ένας Ιταλός πολιτικός.
Στη Γαλλία πάλι οι αγρότες, παρά τη συμμετοχή τους στους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης, άργησαν πολύ, ως τα τέλη του 19ου αιώνα, να θεωρήσουν τον εαυτό τους Γάλλο. Παρόμοιες διαδικασίες μπορούμε να παρατηρήσουμε σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Αυτή η διαδικασία περιγράφεται από τους ιστορικούς ως «εθνικοποίηση των μαζών» και ήταν αποτέλεσμα κυρίως του 19ου αιώνα, αλλά συνεχίστηκε και στον 20ο αιώνα στην ανατολική Ευρώπη.
Στις φράσεις αυτές του Ματσίνι μπορεί να συνοψισθεί η «αρχή των εθνοτήτων». Από το 19ο αιώνα έως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η «αρχή» αυτή είχε καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης όπως, περίπου, τον γνωρίζουμε σήμερα.
Σκηνή από την εκτέλεση Ισπανών πατριωτών, που ξεσηκώθηκαν εναντίον των γαλλικών στρατευμάτων το 1808. Γκόγια, Οι τουφεκισμοί της 3ης Μαΐου (λεπτομέρεια), 1814, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο.
Εκατομμύρια άνθρωποι σ’ αυτό το διάστημα άλλαξαν υπηκοότητα. Μερικοί ήταν ανάγκη να αλλάξουν και τόπο, άλλοι όχι. Δεκάδες κράτη, μικρά ή μεγάλα, διαλύθηκαν και άλλα σχηματίστηκαν στη θέση τους. Οι υπήκοοι, που όφειλαν υποταγή στους ηγεμόνες τους, έγιναν πολίτες που όφειλαν αφοσίωση στο έθνος τους.
Το αίσθημα του πατριωτισμού καλλιεργήθηκε από το σχολείο, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες. Καινούριες γιορτές καθιερώθηκαν, οι εθνικές. Καινούργια σύμβολα, οι σημαίες.
Το ελληνικό εθνικό κράτος ήταν από τα πρώτα που δημιουρ- γήθηκαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση και εξέφραζε το νέο πνεύμα. Ακολούθησε το Βέλγιο (το 1830). To 1848 επαναστάσεις ξέσπασαν στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις με αίτημα διπλό: δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και εθνική ανεξαρτησία (όπου δεν υπήρχε). Ακολούθησε η ενοποίηση της Ιταλίας το 1861, της Γερμανίας ως το 1871.
Δυο μεγάλες αυτοκρατορίες διαλύθηκαν: η αυτοκρατορία των Αψβούργων και η Οθωμανική αυτοκρατορία μέσα από διαδικασίες που ολοκληρώθηκαν ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τη θέση τους πήραν η Ουγγαρία, η Τσεχοσλοβακία, η Ρουμανία, η Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία, η Αλβανία, η Ελλάδα. Από τη Ρωσία αποσπάστηκαν η Πολωνία, η Εσθονία, η Λεττονία και η Λιθουανία. Η Νορβηγία αποσπάστηκε από τη Σουηδία.
Αλλά και οι παλιές χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Βρετανία μετατράπηκαν σε εθνικά κράτη. Το βρετανικό παράδειγμα είναι εύγλωττο για τους μετασχηματισμούς αυτούς. Το Ηνωμένο Βασίλειο, όπως είναι το επίσημο όνομα της Μεγάλης Βρετανίας, δημιουργήθηκε το 1707, χωρίς ωστόσο να έχει ήδη δημιουργηθεί ακόμη βρετανικό έθνος. Έως την εποχή αυτή υπήρχε η διάκριση σε Άγγλους, Σκωτσέζους, Ουαλλούς και Ιρλανδούς. Όλοι αυτοί έγιναν Βρετανοί, εκτός από τους Ιρλανδούς.
Ο πρώτος παράγοντας αυτής της μεταμόρφωσης ήταν ο παιδαγωγικός ρόλος που έπαιξε το κράτος, με τα σχολεία και τους υπαλλήλους του, που επέβαλαν τη χρήση μιας γλώσσας με ενιαίους κανόνες και προφορά (τα «κανονικά αγγλικά») καθώς επίσης και αρχές συμπεριφοράς. Η βαθμιαία διαμόρφωση της κυρίαρχης αγγλικής κουλτούρας, μέσω κυρίως της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής, και η επιβολή της, ήταν ο δεύτερος παράγοντας. Τέλος, τα συμφέροντα όλων από τη μεγάλη και πλούσια Βρετανική αυτοκρατορία ήταν ο τρίτος. Έτσι σιγά-σιγά εμπεδώθηκε μια κοινή βρετανική εθνική ταυτότητα.
Ανάλογες διαδικασίες παρατηρούμε και στην Ιταλία. Ο Βενετσιάνος έπαψε να έχει διαφορές από το Γενουάτη. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι μεταξύ τους ξεχάστηκαν και το κοινό συμφέρον αποδείχτηκε μεγαλύτερο. Έμαθαν όλοι την ιταλική γλώσσα, που αρχικά ήταν η γλώσσα της Φλωρεντίας, αποδέχτηκαν τη διοίκησή τους από τη γραφειοκρατία και τους στρατηγούς του Πιεμόντε, συναλλάσσονταν με τους τραπεζίτες του Μιλάνου, και όλοι μαζί αναγνώριζαν ως
πρωτεύουσά τους τη Ρώμη, που ως τότε ήταν η ιερή πόλη όλων των καθολικών του κόσμου. «Αφού φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα πρέπει να φτιάξουμε και τους Ιταλούς», έγραφε ένας Ιταλός πολιτικός.
Στη Γαλλία πάλι οι αγρότες, παρά τη συμμετοχή τους στους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης, άργησαν πολύ, ως τα τέλη του 19ου αιώνα, να θεωρήσουν τον εαυτό τους Γάλλο. Παρόμοιες διαδικασίες μπορούμε να παρατηρήσουμε σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Αυτή η διαδικασία περιγράφεται από τους ιστορικούς ως «εθνικοποίηση των μαζών» και ήταν αποτέλεσμα κυρίως του 19ου αιώνα, αλλά συνεχίστηκε και στον 20ο αιώνα στην ανατολική Ευρώπη.
