«Οι καλοσυνάτοι άνθρωποι έχουν μεγάλο κρανίο». Η μέθοδος της κρανιολογίας και της φρενολογίας, που έκρινε τους χαρακτήρες βάσει του κρανίου. Η ψευδοεπιστήμη που χρησιμοποίησαν οι ρατσιστές...
Σχετίζεται η επιστήμη με την κοινωνία, και πώς; Μια τέτοια σχέση δεν είναι ξένη στις ευρωπαϊκές κοινωνίες του 19ου αιώνα. Η πρόοδος αποτελεί βασική έννοια του λεξιλογίου τους, και η πίστη σ’ ένα ανοικτό και προβλέψιμο μέλλον βασική πεποίθησή τους.
Δεν είναι επομένως τυχαίο ότι η επιστημονική εκδοχή της έννοιας της προόδου, η θεωρία της εξέλιξης, διατυπώθηκε εκείνη την εποχή. Ούτε είναι τυχαίο ότι η θεωρία, παρά τις μεγάλες αντιδράσεις που ξεσήκωσε, έγινε γρήγορα κτήμα της κυρίαρχης αστικής τάξης.
Η θεωρία της επιβίωσης του ικανοτέρου ήταν εύκολα αντιληπτή από τη δυτική κοινωνία, καθώς έμοιαζε ιδιαίτερα με τον ανταγωνισμό της φιλελεύθερης οικονομίας. Επίσης τεκμηρίωνε επιστημονικά την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, καθώς μπορούσε πλέον να υποστηριχθεί ότι στον αγώνα της ζωής επιβίωναν οι ικανότεροι, αυτοί που ήταν καλύτερα εφοδιασμένοι από τη φύση. Διατυπώθηκε έτσι ο κοινωνικός δαρβινισμός, η αντανάκλαση της βιολογικής θεωρίας στην κοινωνική ζωή.
Ο κοινωνικός δαρβινισμός θεώρησε ότι οι φτωχοί ήταν βιολογικά κατώτεροι, γι’ αυτό δεν μπόρεσαν να αντεπεξέλθουν στις κοινωνικές συνθήκες του ανταγωνισμού. Αντίστοιχα οι πλούσιοι ήταν βιολογικά ανώτεροι, δηλαδή καλύτερα προσαρμοσμένοι στις συνθήκες και γι αυτό μπορούσαν να κατακτήσουν τα αγαθά του δυτικού πολιτισμού.
Η χρήση της επιστημονικής θεωρίας για την τεκμηρίωση της κοινωνικής ανισότητας βρήκε εφαρμογή και μέσα από μια άλλη επιστήμη, χαρακτηριστική του αιώνα, την ανθρωπολογία. Η ανθρωπολογία ως επιστήμη προήλθε από τη μελέτη της ζωής και των συνηθειών των «υπανάπτυκτων» λαών στους οποίους κυριάρχησε ο δυτικός πολιτισμός.
Μέσα στο ευρύτερο κλίμα της θεωρίας της εξέλιξης, η ανθρωπολογία διατύπωσε τη θεωρία των σταδίων του πολιτισμού. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, υπάρχουν διάφορα στάδια εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού, τα οποία ταυτίζονται με τα στάδια του ανθρώπινου οργανισμού: παιδική ηλικία, εφηβεία, ακμή και φθορά.
Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θεωρήθηκε ως ο ανώτερος πολιτισμός σύμφωνα με τα κριτήρια που ο ίδιος έθεσε για την ανωτερότητα: την τεχνολογική εξέλιξη, τη στρατιωτική δύναμη και την οικονομική κυριαρχία. Στη συνέχεια, οι άλλοι πολιτισμοί, που δεν είχαν αναπτύξει αυτά τα κριτήρια, θεωρήθηκαν «πρωτόγονοι» και τοποθετήθηκαν στο πρώιμο στάδιο του πολιτισμού, αυτό της παιδικής ηλικίας.
Όπως το παιδί έχει ανάγκη από την κηδεμονία των ενηλίκων για να ωριμάσει, έτσι και οι «πρωτόγονοι» πολιτισμοί θεωρήθηκε ότι είχαν ανάγκη από τη δυτική κηδεμονία για να εξελιχθούν. Με αυτόν τον τρόπο, η ανθρωπολογία δικαιολόγησε την πολιτική και οικονομική κυριαρχία του ευρωπαϊκού πολιτισμού στις αποικίες.
Οι εξελικτικές θεωρίες στο σύνολό τους ανέδειξαν σε κύρια μέθοδό τους την ταξινόμηση των ανθρώπων σε διάφορες κλίμακες του πολιτισμού. Αυτές οι θεωρίες στήριξαν τις ρατσιστικές αντιλήψεις που άνθησαν την ίδια εποχή και στρέφονταν τόσο εναντίον άλλων φυλών όσο και των πιο αδύνατων κοινωνικά στρωμάτων.
Ένα ακραίο για μας σήμερα παράδειγμα, αλλά απολύτως «επιστημονικό» για τους ανθρώπους της εποχής, ήταν η ταξινόμηση των ανθρώπων με βάση φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Η ποινική ανθρωπολογία δεχόταν ότι η εγκληματικότητα οφειλόταν σε βιολογικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Μετρώντας τα κρανία των ανθρώπων τους κατέτασσε σε διάφορα είδη που αντιστοιχούσαν σε τύπους εγκληματιών. Η μέθοδος αυτή βρήκε μεγάλη απήχηση εκείνη την εποχή και πολλά εγκληματολογικά συγγράμματα προσπάθησαν να τεκμηριώσουν το βιολογικό καθορισμό των ανθρώπων.
Πρόκειται για ένα καλό παράδειγμα για την κατάχρηση της επιστημονικής αυθεντίας και την πίστη στην επιστημονική βεβαιότητα, η οποία έτσι και αλλιώς άρχισε να κλονίζεται προς το τέλος του αιώνα.
Εικονα- Γελοιογραφία της εποχής σατιρίζει το Δαρβίνο παρουσιάζοντάς τον σαν πίθηκο. Οι θεωρίες του Δαρβίνου ξεσήκωσαν συχνά –μέχρι το πολύ πρόσφατο παρόν– τις αντιδράσεις, κυρίως από την μεριά της Εκκλησίας.
