Αρχέτυπο

Το αρχέτυπο (λατινικά: incunabulum) είναι βιβλίο ή έντυπο το οποίο τυπώθηκε στην Ευρώπη πριν το 1501. Υπάρχουν περίπου 30.000 διαφορετικοί τίτλοι οι οποίοι διασώζονται, με τον μεγαλύτερο αριθμό τους να βρίσκεται στην Γερμανία όπου εκτιμάται σε περίπου 125.000 συνυπολογίζοντας τα διάφορα αντίγραφα. Παραπλήσιος όρος είναι το παλαιότυπο ή παλαίτυπο, βιβλίο το οποίο εκτυπώθηκε από το 1501 έως το 1600.

Η λέξη προκύπτει από το ἀρχέτυπον της ελληνιστικής κοινής το οποίο είχε την έννοια του προτύπου, ενώ η ρίζα του σχηματίζεται από το ἀρχή και τύπος της αρχαίας ελληνικής.

Στην λατινική γλώσσα η οποία ήταν σε κύρια χρήση στην δυτική και κεντρική Ευρώπη όπου κυκλοφόρησαν τα περισσότερα αρχέτυπα, ονομάζονταν incunabulum (ινκουναμπούλουμ) το οποίο σημαίνει φασκιωμένα ρούχα ή βρεφική κούνια, και incunabula στον πληθυντικό η οποία είναι η κύρια μορφή στην οποία συναντάται η λέξη, και υποδηλώνει την αρχή και το ξεκίνημα.

Ως τυπογραφικός όρος φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Αδριανό Ιούνιο το 1569 στο έργο με τίτλο Batavia και το σχετικό εδάφιο να είναι inter prima artis incunabula (στην πρώτη ηλικία της [τυπογραφικής] τέχνης), και ο οποίος έθεσε ως όριο για τα βιβλία αυτά το 1500, σύμβαση η οποία εξακολουθεί να ακολουθείται.

Παλαιότερα θεωρούνταν ο Μπέρνχαρντ φον Μάλλινκρονττ ως δημιουργός του όρου, όμως αυτό οφείλεται σε παρανόηση καθώς είχε απλώς κάνει αναπαραγωγή του κειμένου του Αδριανού Ιουνίου.

Υπάρχουν 2 τύποι παραγωγής αρχετύπων, τα ξυλογραφικά αρχέτυπα για τα οποία η κάθε σελίδα τους παράγεται από μια αντίστοιχη ξύλινη πλάκα με τις χαράξεις του κειμένου, παρομοίως με τις ξυλογραφίες, και τα τυπογραφικά αρχέτυπα τα οποία δημιουργούνταν με κινητά μέρη επί της τυπογραφικής πρέσας. Συνήθως ως αρχέτυπα ονομάζονται αυτά με την καθαρά τυπογραφική μέθοδο.

Το πλέον διάσημο παράδειγμα αποτελεί η βίβλος του Γουτεμβέργιου το οποίο ήταν το πρώτο βιβλίο που παράχθηκε τυπογραφικά το 1455. Επίσης γνωστά παραδείγματα είναι το Χρονικό της Νυρεμβέργης (1493) και η Υπνερωτομαχία Πολύφιλου (1499).

Στην ελληνική γλώσσα, το γνωστότερο παράδειγμα αποτελεί η Ἐπιτομή τῶν ὀκτώ τοῦ λόγου μερῶν του Κωνσταντίνου Λάσκαρι (1476), κείμενο γραμματικής το οποίο τυπώθηκε στο Μιλάνο και ήταν το πρώτο τυπωμένο βιβλίο στην ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας. Επίσης σημαντικό έργο αποτελεί το Μέγα Ἐτυμολογικόν (1499), μεγάλου μεγέθους βυζαντινό λεξικό του 11ου αιώνα του οποίου τα περιεχόμενα τυπώθηκαν από το τυπογραφείο του Ζαχαρία Καλλιέργη και υπήρξε το πρώτο βιβλίο ελληνικού τυπογραφείου.

Τα μετά το 1501 βιβλία, και γενικότερα τα βιβλία του 16ου αιώνα είναι γνωστά ως παλαιότυπα, και χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη τυποποίηση και τεχνική αρτιότητα σε σχέση με τα αρχέτυπα καθώς η τεχνολογία εξελισσόταν ενώ τα τα βιβλία γινόταν όλο και πιο κοινά. Μετά το 1540 σχεδόν όλα τα βιβλία ανέφεραν τον συγγραφέα, τίτλο με προμετωπίδα, ημερομηνία, πωλητή, και τυπογραφείο και πόλη τύπωσης, κάνοντας το πολύ πιο εύκολο να γίνει διάκριση ανάμεσα στις διάφορες εκδόσεις ενός έργου.

Albumasar

Πρώτη έκδοση της Εισαγωγής στην αστρονομία από τον Albumasar, μουσουλμάνο αστρονόμο και αστρολόγο του 9ου αιώνα, του οποίου τα έργα μεταφράστηκαν στα λατινικά από τους Ermanno Dalmata και Giovanni di Siviglia. Στο έργο απεικονίζονται 43 ξυλογραφίες αστρολογικού περιχεομένου, στις οποίες ξεχωρίζουν εκείνες των αστερισμών και των πλανητών.