Κομέντια ντελ άρτε - Commedia dell'arte

Μορφή θεατρικής παράστασης που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στην Ιταλία κατά τον δέκατο έκτο αιώνα. Διαδεδομένη σε όλη την Ευρώπη, έγινε πολύ δημοφιλής στη Γαλλία, από τους ηθοποιούς της Comédie-Italienne, ένα όνομα που πήρε απο το θέατρο του Hôtel de Bourgogne όταν, από το 1680, οι Ιταλοί κωμικοί εγκαταστάθηκαν εκεί.

Ο ορισμός Commedia dell'Arte (ο όρος "Arte - τέχνη" εδώ έχει τη μεσαιωνική έννοια του "επαγγέλματος") δημιουργήθηκε ειδικά για να διακρίνει το θέατρο που δημιουργείται από "τεχνίτες" –επαγγελματίες ηθοποιούς σε αντίθεση με τους ερασιτέχνες της λόγιας κωμωδίας.

Επρόκειτο για ένα σύνολο λαϊκών θεατρίνων που, δημιουργούσαν μόνοι τους τα κοστούμια και τις μάσκες και  έπλαθαν τους χαρακτήρες τους. Οι παραστάσεις στηριζόταν κατά βάση στους ηθοποιούς και στους αυτοσχεδιασμούς τους. Οι περισσότεροι ηθοποιοί έπρεπε να διαθέτουν ιδιαίτερη ευλυγισία και ικανότητα στο χορό. Επίσης ήταν ένα από τα πρώτα θεατρικά είδη που είχε και γυναίκες ηθοποιούς.

Η δημοτικότητα της Commedia dell'Arte, τόσο στην Ιταλία όσο και στο εξωτερικό, ήταν μεγάλη. Τον δέκατο έβδομο αιώνα, οι κυβερνήσεις της Ισπανίας και της Γαλλίας προσπάθησαν να λογοκρίνουν την Commedia dell'Arte, λόγω της θεματολογίας της (ερωτικές περιπέτειες εμπλουτισμένες με επίκαιρη σάτιρα που συνήθως αφορούσε υπαρκτά πρόσωπα). Οι τοπικές διάλεκτοι ήταν ένα ακόμα γερό χαρτί στα χέρια των καλλιτεχνών αυτού του είδους κωμωδίας –όπως και οι λεκτικοί διαξιφισμοί ανάμεσα σε γνώριμα ζευγάρια όπως –πονηρού και χαζού –αφέντη και δούλου –κλέφτη κι αστυνόμου.

Στις αρχές οι διάλογοι ήταν απλές στιχομυθίες ανάμεσα σε δύο ηθοποιούς. Αργότερα παρουσιάστηκαν άρτιες παραστάσεις με πλοκή και μεγαλύτερο αριθμό ηθοποιών, βασισμένες μεν πάνω σε ένα υποτυπώδες σενάριο (θεματικό σκελετό) ώστε οι ηθοποιοί να κινούνται μέσα σε κάποια όρια - αλλά πάντοτε αυτοσχεδιαστικές.

Υπήρχαν και καταγεγραμμένοι διάλογοι που χρησιμοποιούνταν διαφορετικά προσαρμοσμένοι στις απαιτήσεις της κάθε παράστασης. Τα consetti ήταν λεκτικά αστειάκια και θα μπορούσαμε να τα παραλληλίσουμε με τα γκάγκς της αμερικάνικης φάρσας. Τα burle ήταν μεγαλύτερες ιστορίες.

Με τα consetti, τα lazzi και τα burle οι ηθοποιοί ξέφευγαν απ’το βασικό σενάριο, όφειλαν όμως να επανέλθουν στο θέμα έτσι ώστε να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί κανονικά το έργο. Αυτό γινόταν με μεγάλη ευκολία αφού οι ηθοποιοί της κομέντια ντελ άρτε ήταν άριστοι επαγγελματίες, με υψηλό επίπεδο υποκριτικής ικανότητας και τεχνικής. Σ’αυτό βοηθούσε και το γεγονός πως έπαιζαν ασταμάτητα τον ίδιο ρόλο. Σπάνια κάποιος άλλαζε το χαρακτήρα που ενσάρκωνε στην πορεία της καριέρας του.

Στην Αγγλία, οι επιρροές της κωμωδίας πήραν τον χαρακτήρα των μασκών του Punch, του Αρλεκίνου, με τη χαρακτηριστική ενδυμασία του και της συζύγου του Judy.

Οι ρόλοι ήταν στερεότυποι (tipi-fisi, καθορισμένοι τύποι) και συνήθως τους χωρίζουμε σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Τους zanni (τα ζιζάνια-τους πονηρούς υπηρέτες), τους caratterissi (τους καραττερίστες) και τους accesi (που ήταν οι ερωτευμένοι).

Κλασικοί χαρακτήρες της κομέντια ντελ άρτε είναι:

ο Πιερρότος

ο Αρλεκίνος, με τη χαρακτηριστική ενδυμασία του,

η Κολομπίνα

ο Πανταλόνε

ο Πουλτσινέλο

ο Καπιτάνο

ο Ντοτόρε

ο Μπριγκέλα

Ήταν στη Γαλλία όπου η κωμωδία είχε τη μεγαλύτερη επιρροή, και αποτέλεσε την πηγή και έμπνευση των περισσότερων έργων των μεγάλων Γάλλων θεατρικών συγγραφέων, όπως του Molière και του Marivaux.

Τον δέκατο όγδοο αιώνα, στην Ιταλία, συγγραφείς όπως ο Carlo Goldoni και ο Carlo Gozzi έδωσαν νέα ζωή στην κωμωδία. Ο Goldoni αισθάνθηκε την ανάγκη να παρέχει ακριβείς κανόνες σκηνικής παρουσίας, και επέβαλε στους ηθοποιούς να απαγγέλνουν  χρησιμοποιώντας γραπτά κείμενα. Ο Carlo Gozzi κατέφευγε στα παραμύθια και  σε θέματα που αναφέρονταν σε χαρακτήρες και έθιμα της εποχής.

Η Commedia dell’arte καθιέρωσε την αναπαραστατική κίνηση ως διεθνή γλώσσα έκφρασης πάνω στην οποία βασίστηκαν κορυφαίοι μεταγενέστεροι ηθοποιοί - όπως ο Chaplin - για να δημιουργήσουν τους δικούς τους διάσημους ρόλους. 

Ο πιο γνωστός δραματουργός του εικοστού αιώνα που χρησιμοποίησε την κομέντια ντελ άρτε στις συνθέσεις του είναι ο Ντάριο Φο.

Η θρησκευτική λογοκρισία.

Το κύριο κίνητρο του ζήλου, για να μην αναφέρουμε την οργή, της θρησκευτικής λογοκρισίας βρίσκεται στην παρουσία της γυναίκας στη σκηνή, στο ερωτικό περιεχόμενο των κειμένων, στην «γλυκύτητα μιας πολύ απαλής φωνής» ένα μέσο αισθησιακής παράστασης, το αποτέλεσμα του οποίου φαίνεται να είναι συγκρίσιμο με την εμφάνιση του εκτεθειμένου σώματος. Σε αυτό προστίθεται η βλασφημία που προέρχεται από την αμεσότητα των χορών.

• Carlo Osvaldo Goldoni - Η κωμωδία στις αρχές του 18ου αιώνα στην Ιταλία - Η Λοκαντιέρα