Ο θεατρικός χώρος ως οικοδόμημα - Σκηνογραφικοι νεωτερισμοι στο θεατρο του 17ου αιώνα

Την περίοδο από τα τέλη του 16ου μέχρι και τα μέσα του 17ου αιώνα στην Ευρώπη θριαμβεύει το θέατρο τόσο ως σκηνική πρακτική και θέαμα όσο και ως παραγωγή γραπτού λόγου, με έργα σημαντικών συγγραφέων (Σαίξπηρ, Lope de Vega και Calderόn de la Barca) που αντιβαίνουν στους κλασικιστικούς κανόνες και προβάλλουν μια νέα αισθητική και ένα πνεύμα δημιουργικής ελευθερίας.

Ο 17ος αιώνας είναι σημαντικός για την εξέλιξη του θεάτρου, αφού την περίοδο αυτή αναδεικνύεται ο θεατρικός χώρος ως οικοδόμημα, χτίζονται δηλαδή σταθερά κτίρια που στεγάζουν τους ηθοποιούς και τις παραστάσεις τους, και δίνουν την ευκαιρία στους δραματουργούς να παρουσιάσουν τα έργα τους σ’ ένα ευρύτερο, διαστρωματωμένο ταξικά κοινό. 

Έτσι, από την αποτυχημένη αναβίωση ενός κλασικιστικού και εξιδανικευμένου θεατρικού χώρου όπως ήταν το θέατρο Ολίμπικο (1580) της Βιτσέντζα, που προσπάθησε να συνδυάσει τη σταθερή και κλειστή αρχαιοκλασική scena frons με την αναγεννησιακή προοπτική, περνάμε στα σταθερά και μοντέρνα θέατρα της Βενετίας και της Πάρμας στην Ιταλία, αλλά και στο Globe του Λονδίνου, στο Corral del Principe της Ισπανίας και στο Hôtel de Bourgogne του Παρισιού.

Η οριοθέτηση των παραστάσεων εντός συγκεκριμένου χώρου και η άνοδος της αστικής τάξης αλλάζει τα δεδομένα του κοινού αλλά και τον χαρακτήρα του θεάτρου ως θεάματος που γίνεται πλέον δημόσιος.

Βρισκόμαστε στην εποχή της αναπαράστασης, του ισπανικού Μπαρόκ, του γαλλικού κλασικισμού και της διαμάχης των ιδεών. Το θέατρο ως μέσο διαπαιδαγώγησης ενδιαφέρει άμεσα τα νέα κέντρα εξουσίας και παιδείας που σχετίζονται με τις μοναρχικές αυλές και τις πόλεις, μολονότι εμφανίζει στο σώμα του ένα ρήγμα, που οριοθετείται ανάμεσα στην αναζήτηση κανόνων και ευρυθμίας (Γαλλία) από τη μια, και από την άλλη βαίνει προς το ακανόνιστο (Ισπανία με την ανοικτή, ευέλικτη τεχνοτροπία της νέας ισπανικής κωμωδίας και ελισαβετιανό θέατρο με τον Σαίξπηρ).

Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο για την άνθιση και την εξάπλωση του θεάτρου ως θεάματος που τέρπει τις αισθήσεις και προβάλλει ως καθαρά ψευδαισθητικό και μεγαλειώδες γεγονός με την συνεπαγόμενη συνειδητοποίηση του κοινού είναι η αρχιτεκτονική επινόηση του τόξου προσκηνίου στην Ιταλία, δηλαδή μιας “κορνίζας” που διαχωρίζει την πλατεία από την υπερυψωμένη πλέον σκηνή και, μάλιστα, οριοθετεί το προσκήνιο από το βάθος της σκηνής.

Ο νεωτερισμός αυτός συνοδεύτηκε από μια σπουδαία εφεύρεση του αποκαλούμενου «μεγάλου μάγου» του θεάτρου του Τορέλλι (Giacomo Torelli, 1608-1678): πρόκειται για τα κινούμενα βαγονέτα που σύρονταν μηχανικά πλέον πάνω σε ράγες και κάτω από το παλκοσένικο τα ζωγραφικά τελάρα και συνέβαλαν καθοριστικά στη συγχρονισμένη εναλλαγή των σκηνικών αλλά και στον πλούσιο, φαντασμαγορικό διάκοσμο της σκηνής, δίνοντας τη δυνατότητα τους δραματουργούς να αναπτύξουν πλούσια εικονιστική φαντασία και να αποδεσμευτούν από τις τεχνικές και μορφικές αγκυλώσεις των περίακτων και των χειροκίνητων σκηνικών αλλαγών.

Τέλος, σε μια συνεχή αλληλεπίδραση σκηνογραφικών νεωτερισμών, ανάπτυξης και παγίωσης του θεατρικού χώρου ως μόνιμου κτίσματος, με διευρυμένο κοινό που πλήρωνε εισιτήριο και απαιτούσε κυρίως να ψυχαγωγηθεί, αναπτύσσεται ιδιαίτερα και μια διαφορετική δραματουργία, με καινοφανή κείμενα, που αποδεσμεύονται από την παράδοση του λόγιου θεάτρου της Αναγέννησης και των τριών καθιερωμένων ειδών και μπορεί να χαρακτηριστεί ως το θέατρο του Μπαρόκ.

Βασικά χαρακτηριστικά του είναι η υπέρβαση των ενοτήτων δράσης, χώρου και χρόνου, η κατάρριψη της ιεραρχίας των ειδών (δεν είναι πιο σπουδαία η τραγωδία έναντι της κωμωδίας), η ανάμειξη των ειδών και η συνύπαρξη του υψηλού και του ταπεινού ύφους, η δυναμική διεκδίκηση της ελευθερίας στη δημιουργία, ο εκλεκτισμός και η πολυφωνία, η έμφαση στο παράδοξο, στο τερατώδες αλλά και στο φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης που υφίσταται την αντίθεση μεταξύ πραγματικότητας και ψευδαίσθησης, οι αλλαγές στη συμπεριφορά των ηρώων.