Η κριτική του Bakunin στον Μαρξ

O Michail Bakunin είναι μία από τις εμβληματικές μορφές του αναρχισμού, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος

προτιμούσε να προσδιορίζεται ως κολεκτιβιστής, προκειμένου να διακρίνεται από τους οπαδούς του

Proudhon.

Η αντιπαράθεση –πολιτική, διανοητική και προσωπική– με τους Μαρξ και Ένγκελς.

Με τους ιδρυτές του μαρξισμού συμμεριζόταν, γενικά μιλώντας, την αναγκαιότητα της επαναστατικής ανατροπής της καθεστηκυίας τάξης και των καπιταλιστικών σχέσεων, και της οικοδόμησης στη θέση τους μιας κοινωνίας που θα χαρακτηρίζεται από σχέσεις ελευθερίας, ισότητας και αλληλεγγύης.

Καθόλου όμως δεν αποδεχόταν το ερμηνευτικό σχήμα του ιστορικού υλισμού και τα πολιτικά συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτό. Η θεμελιώδης διαφωνία του έγκειται σε αυτό που θεωρεί ως υποβιβασμό των μαζών από ένα κόμμα διανοουμένων, οι οποίοι ενεργούν για λογαριασμό των πρώτων, καθώς υποτίθεται ότι γνωρίζουν τους νόμους της ιστορικής εξέλιξης.

Ο Bakunin βρίσκει ότι αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ «σοφών» και αδαών όχι μόνον είναι αυθαίρετος, αλλά και χειραγωγικός, καθώς εγκαθιδρύει μια σχέση εξουσίας μεταξύ τους, πράγμα αντιφατικό για όποιον αντίκειται στο εξουσιαστικό φαινόμενο εν γένει.

Επίσης, απορρίπτει την ιδέα περί του σταδίου της δικτατορίας του προλεταριάτου, καθώς θεωρεί ότι κάθε κρατική δομή θα πρέπει να διαλύεται αμέσως και όχι να διαιωνίζεται, διότι κάτι τέτοιο αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε καταπίεση. Στη δικτατορία του προλεταριάτου εκτιμά ότι απλώς αλλάζουν οι εξουσιαστές.

Μάλιστα, η εργατική τάξη, ενώ αναγορεύεται σε φορέα της ριζοσπαστικής ανατροπής, καθίσταται στην πραγματικότητα δέσμια των σχεδίων και εν τέλει των εξουσιαστικών ορέξεων μιας κάστας ανθρώπων, οι οποίοι έχουν προηγουμένως αποφασίσει –απόφαση που αποδίδουν στην ωρίμανση ή όχι των

κοινωνικών συνθηκών, με βάση τους αντικειμενικούς νόμους κίνησης της ιστορίας, που οι ίδιοι είναι σε θέση να συλλάβουν– πότε θα αναληφθεί η επαναστατική δράση.

Αντίθετα, για τον Bakunin, αυτό είναι έργο των μαζών, οι οποίες είναι άξιες να το αναλάβουν και να το διεκπεραιώσουν με τη δική τους άμεση δράση, ακηδεμόνευτα και απροσχεδίαστα. Είναι, μάλιστα, κάτι που μπορεί να ξεσπάσει αυθόρμητα, ανά πάσα στιγμή και με οποιαδήποτε αφορμή, ενώ καμία ανάσχεση αυτής της επαναστατικής έκρηξης δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από όσους είναι ειλικρινώς και ανιδιοτελώς αφιερωμένοι στην επαναστατική υπόθεση.

Αναλόγως, οι επαναστατημένες μάζες θα επινοήσουν οι ίδιες τους τρόπους οργάνωσης της νέας κοινωνίας. Το μόνο βέβαιο είναι ότι το όποιο επαναστατικό σχέδιο δεν μπορεί να ενσωματώνει εξουσιαστικές και ιεραρχικές δομές.

Αυτή η κριτική έλαβε χώρα και στο πλαίσιο της Α΄ Διεθνούς (Πρώτης Διεθνούς Ένωσης Εργατών),

στην οποίο ο Bakunin εισήλθε το 1868 και από την οποία αποβλήθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα, με

πρωτοβουλία του Μαρξ και των υποστηρικτών του. Στην αντιπαράθεση αυτή ο Bakunin ανέδειξε ως πρότυπο την Παρισινή Κομμούνα του 1871, ακριβώς επειδή θεώρησε ότι αυτή εξέφρασε υποδειγματικά την κοινωνική συμμαχία εργατών και αγροτών, αλλά και την αυτοοργάνωσή τους στο πλαίσιο ομάδων ή και στους χώρους εργασίας.

Είναι εν προκειμένω τα ίδια τα επαναστατημένα υποκείμενα που εκλέγουν τους εκπροσώπους τους, αντί να τους επιβάλλεται άνωθεν μια ηγετική ομάδα με τα δικά της, ιδιαίτερα συμφέροντα.

Η συλλογιστική του Bakunin επιδέχεται γενίκευση προσδιορίζοντας την αναρχική στάση προς κάθε μορφή κρατικού σοσιαλισμού, προς κάθε σοσιαλιστική εκδοχή που διατηρεί με οποιονδήποτε τρόπο τη διάκριση κυβερνώντων και κυβερνωμένων.

Michail Bakunin, Όχι στη δικτατορία του προλεταριάτου

Ο Bakunin, ορκισμένος εχθρός του Μαρξ, του προσάπτει ότι υπερασπίζεται μια σαθρή και κυρίως ολέθρια ιδέα. Καμία μετάβαση δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί σε μια κομμουνιστική κοινωνία εάν, προσωρινά υποτίθεται, διατηρηθούν δομές εξουσίας, ακόμη και εάν είναι στα χέρια των επαναστατών – ακόμη χειρότερα, εάν το κράτος, αντί να καταστραφεί ολοσχερώς, καταληφθεί από όσους ενεργούν στο όνομα της επανάστασης από θέση υπεροχής.

Σύμφωνα μ’ αυτές τις πεποιθήσεις, εμείς όχι μόνο δεν έχουμε σα σκοπό, ούτε την ελάχιστη θέληση να επιβάλουμε στο λαό μας, ή σ’ οποιονδήποτε άλλο λαό, ένα οποιοδήποτε ιδανικό κοινωνικής οργάνωσης βγαλμένο από τα βιβλία ή που το έχουμ’ επινοήσει εμείς οι ίδιοι, αλλά έχοντας την πεποίθηση ότι οι λαϊκές μάζες φέρνουν μέσα τους, στα λιγότερο ή περισσότερο εξελιγμένα ένστικτά τους, στην ιστορία τους, στις καθημερινές τους ανάγκες και στις συνειδητές ή ασυνείδητες επιθυμίες τους, όλα τα στοιχεία της μελλοντικής φυσικής τους οργάνωσης, ζητάμε ν’ ανακαλύψουμε αυτό το ιδανικό μέσα στον ίδιο το λαό. Και καθώς κάθε εξουσία του Κράτους, κάθε κυβέρνηση, από την ίδια της τη φύση κι από την ίδια της τη θέση έξω από το λαό και πάνω απ’ αυτόν, οφείλει αναγκαστικά να επιδιώκει να τον υποτάξει σε μια οργάνωση και για σκοπούς που του είναι ξένοι, εμείς δηλώνουμε ότι είμαστ’ εχθροί κάθε κυβέρνησης, κάθε κρατικής εξουσίας, εχθροί οποιασδήποτε κρατικής οργάνωσης γενικά και πιστεύουμε ότι ο λαός θα μπορέσει να ευτυχήσει και να ελευθερωθεί μόνο όταν, οργανωμένος από κάτω προς τα πάνω, διαμέσου ενώσεων ανεξάρτητων και απόλυτα ελεύθερων και έξω από κάθε επίσημη κηδεμονία, αλλά όχι από διάφορες κι εξίσου ελεύθερες επιρροές ανθρώπων και κομμάτων, θα δημιουργήσει αυτός ο ίδιος τη δική του ζωή.

Αυτές είναι οι πεποιθήσεις των επαναστατών σοσιαλιστών και γι’ αυτό μας ονομάζουν αναρχικούς.

Εμείς δεν διαμαρτυρόμαστ’ εναντίον αυτού του ορισμού γιατί είμαστε πραγματικά εχθροί κάθε αρχής, γιατί ξέρομε ότι η εξουσία διαφθείρει τόσο εκείνους που την έχουν στα χέρια τους όσο κι εκείνους που πρέπει να υποταχτούν σ’ αυτή.

Κάτω από την ολέθρια επιρροή τους οι πρώτοι μεταμορφώνονται σε φιλόδοξους κι άπληστους δεσπότες, σ’ εκμεταλλευτές της κοινωνίας για το δικό τους όφελος ή της κάστας τους και οι άλλοι

σε σκλάβους. […]

Λένε ότι αυτός ο κρατικός ζυγός, αυτή η δικτατορία, είναι ένα αναγκαίο, μεταβατικό στάδιο για να

μπορέσουμε να φθάσουμε στην ολόπλευρη χειραφέτηση του λαού· η αναρχία κι η ελευθερία αποτελούν τον τελικό σκοπό, ενώ το Κράτος κι η δικτατορία είναι το μέσο.

Έτσι για να χειραφετηθούν οι λαϊκές μάζες θα πρέπει πρώτα να υποδουλωθούν. Η πολεμική μας πάνω σ’ αυτή την αντίφαση σταματάει εδώ. Οι μαρξιστές επιμένουν ότι μόνο μια δικτατορία, η δική τους φυσικά, μπορεί να δώσει στο λαό την ελευθερία. Απαντούμε ότι κάθε δικτατορία δεν μπορεί νάχει κανένα άλλο σκοπό απ’ την διαιώνισή της κι ότι το μόνο που είναι ικανή να γεννήσει και να διαποτίσει μ’ αυτό τους ανθρώπους που την υπομένουν είναι η σκλαβιά.

Η ελευθερία μπορεί να γεννηθεί μόνο απ’ την ελευθερία, με τον ξεσηκωμό όλου του λαού και με την εθελοντική οργάνωση των εργαζόμενων μαζών από κάτω προς τα πάνω.

Bakunin, M. Κρατισμός και αναρχία.