Η οπτική ποίηση - Ντανταϊστές

Η ρήξη με την παράδοση την οποία σηματοδοτεί ο μοντερνισμός εκφράζεται και μέσω της σύνδεσης της ποίησης με τις παραστατικές τέχνες. Ένα παράδειγμα των πολλαπλών μορφών που λαμβάνει η ποίηση είναι τα Calligrammes του Απολλιναίρ (Guillaume Apollinaire, 1890-1918).

Στο παρακάτω ποίημα με τίτλο Το λαβωμένο περιστέρι και το συντριβάνι, οι στίχοι είναι γραμμένοι με τρόπο τέτοιο ώστε να σχηματίζουν μια παράσταση σχετική με το θέμα του ποιήματος: ένα πληγωμένο περιστέρι με ανοιγμένα φτερά που αιωρείται πάνω από ένα σιντριβάνι.

Όπως σημειώνει ο Pierre Garnier: «Στα τέλη του 19ουκαι στις αρχές του 20ού αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα οπτικής ποίησης, ποιήματα δηλαδή που η τυπογραφική διάταξη των στίχων τους είναι ανεξάρτητη από την ακουστική τους αξία.

Υπήρχε ως τότε η σιωπηρή σύμβαση ότι το λευκό της σελίδας υποδήλωνε ένα ηχητικό κενό. Ξαφνικά ο Μαλλαρμέ, με το περίφημο ποίημά του Μια ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο, έδωσε στο λευκό οπτική υπόσταση. Το πείραμα αυτό πέρασε τότε απαρατήρητο ή έγινε αντικείμενο ειρωνείας, σε μιαν εποχή όπου οι ποιητές συζητούσαν ακόμη την κατάργηση των σημείων στίξης.

Το ποίημα του Μαλλαρμέ θα εκτιμηθεί πολύ αργότερα, όταν γίνει συνείδηση πως η τυπογραφική εμφάνιση του κειμένου δεν είναι στοιχείο ουδέτερο, πως η οπτική αξία του ποιήματος μπορεί να εξελιχθεί αυτόνομα και μάλιστα να προκαλέσει νέα ακουστικά ερεθίσματα» (Garnier, 288).

Dada

Την οπτική/ηχητική ποίηση επιστράτευσαν αργότερα και οι ντανταϊστές για να στραφούν ενάντια σε ολόκληρο το φάσμα της λογοτεχνικής παράδοσης.

Το Νταντά είναι ένα κίνημα καλλιτεχνών που ξεκίνησε από τη Ζυρίχη το 1916 και γρήγορα μεταφέρθηκε και στο Βερολίνο, όπου πήρε και πιο εξεζητημένη αλλά και πιο πολιτικοποιημένη μορφή, επηρεάζοντας κυρίως τις γραφιστικές τέχνες.

Είναι ένα κίνημα που στοχεύει, όπως διατυπώνεται σ’ ένα από τα πολλά μανιφέστα τους, στην εκκαθάριση «των συρταριών του νου και της οργάνωσης της κοινωνίας» και θεωρεί ότι ο καθένας μπορεί να είναι καλλιτέχνης και οτιδήποτε μπορεί να είναι έργο τέχνης (βλ. Τζαρά, 17-23).

Στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού Το Νταντά, το οποίο εκδίδει ο Ραούλ Χάουσμαν (Raul Hausmann, 1886-1971) στο Βερολίνο, βρίσκουμε μιαν εικόνα αποτελούμενη από λέξεις γραμμένες σε διαφορετικές γραμματοσειρές, και διαβάζουμε:

«Τι είναι Νταντά; Μια τέχνη; Μια φιλοσοφία; Μια πολιτική; Μια ασφάλεια πυρός ή θρησκεία του κράτους; Είναι το Νταντά πραγματική ενέργεια ή δεν είναι απολύτως τίποτα που σημαίνει όλα;»

Οι ντανταϊστές εκφράστηκαν κυρίως μέσω εικόνων, αλλά χρησιμοποίησαν και τις λέξεις ως εικόνες/ήχους, δείχνοντας επιδεικτικά πόσο εύκολα μπορούν να αποσυνδεθούν από το νόημά τους και να συνδεθούν μ’ ένα άλλο.

Το παράδειγμα που ακολουθεί με τίτλο Dada Μανιφέστο Για Τον Αδύναμο Έρωτα Και Τον Πικρό του Τριστάν Τζαρά (Tristan Tzara, 1896-1963) είναι χαρακτηριστικό της απώλειας του νοήματος στην ποίηση του Νταντά:

προοίμιο = σαρδανάπαλος

ένα = βαλίτσα

γυναίκα = γυναίκες

πανταλόνι = νερό

εάν = μουστάκι

2 = τρία

μπαστούνι = ίσως

μετά = αποκρυπτογραφώ

κακία = βίδα

οκτώβριος = περισκόπιο

νεύρο =

όπου όλα αυτά μαζί, δεν έχει σημασία σε ποια τυχαία γνωστική σαπωνοειδή, απότομη ή οριστική διάταξη βρίσκονται, είναι ζωντανά.»

(Τζαρά, 51)

Όπως διαφαίνεται, το Νταντά είναι η αναιδής και απόλυτη απόρριψη της παραδοσιακής αστικής τέχνης και των νοημάτων της. Το γεγονός ότι το όνομα του είναι δανεισμένο από μια διαφήμιση είναι ένα σχόλιο πάνω στον καταναλωτικό πολιτισμό και στην τέχνη ως προϊόν: και μάλιστα ως ένα προϊόν που προωθείται μέσω της διαφήμισης, που ανακυκλώνεται, αποσυναρμολογείται και φτιάχνεται εκ νέου.

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι το κολλάζ είναι η αγαπημένη τεχνική των ντανταϊστών.

Η λέξη Νταντά σημαίνει στα γαλλικά, στην γλώσσα των παιδιών, αλογάκι, αλλά ήταν και το όνομα μιάς γνωστής την εποχή εκείνη μάρκας σαπουνιών και σαμπουάν. 

➤  Stéphane Mallarmé - Un coup de dés...
➤  Francis Picabia