Σέλλινγκ και Χέγκελ: Προς μια φιλοσοφία των λογοτεχνικών ειδών

Αν ο Σίλλερ είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία από φιλοσοφική άποψη, ο Σέλλινγκ (Friedrich  Schelling, 1775-1854) είναι ο πρώτος που αναπτύσσει μια φιλοσοφική θεωρία για τα λογοτεχνικά γένη.

Στις διαλέξεις που έδωσε στο διάστημα 1799-1805, που εκδόθηκαν με τον τίτλο Philosophie der Kunst, ο Schelling επιχειρεί να εξετάσει την τέχνη στο πλαίσιο του γερμανικού ιδεαλισμού. Γι’ αυτόν, η αισθητική ως κλάδος της φιλοσοφίας πρέπει να αναπτύξει μια επιστημονική μέθοδο με τη βοήθεια της οποίας να εξεταστούν οι ποικίλες εκφάνσεις λογοτεχνίας.

Αντιμετωπίζοντας την τέχνη ως αποκορύφωση της φιλοσοφίας και ως το κατ’ εξοχήν αντικείμενό της, ο Schelling βλέπει στη λυρική ποίηση την έκφραση της ιδιαιτερότητας του υποκειμένου, της διαφοράς του από την κοινότητα (Schelling, 284), στο έπος το πανόραμα μιας αντικειμενικής ματιάς πάνω στο

κόσμο που δεν έχει ανάγκη το υποκειμενικό βλέμμα (Schelling, 296), ενώ στο δράμα λαμβάνει χώρα η σύνθεση υποκειμενικής και αντικειμενικής οπτικής γωνίας και, επομένως, η άρση της αντίθεσης μεταξύ υποκειμενικού και αντικειμενικού.

Σε αυτό το πλαίσιο, διαβάζει τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή ως το δράμα της αντίθεσης και, εντέλει, της συμφιλίωσης μεταξύ υποκειμενικού και αντικειμενικού. Ο Οιδίποδας εκκινεί από ένα εγώ

που απέναντί του είναι ο κόσμος και καταλήγει σ’ ένα εγώ που είναι ο κόσμος (Schelling, 331).

Ο Χέγκελ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-1831) θα συνεχίσει τη σκέψη του Schelling τοποθετώντας την σε μια πιο ιστορική προοπτική. Στις διαλέξεις του, εστιάζει κατά κύριο λόγο στο ωραίο στην τέχνη, που το θεωρεί ανώτερο από το ωραίο στη φύση. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, η τέχνη δεν είναι μόνο απεικόνιση/μίμηση της φύσης αλλά και αποτύπωση της ιδέας, συνεπώς το ωραίο στην τέχνη είναι ανώτερο από το ωραίο στη φύση.

Η τέχνη είναι δηλαδή η «αισθητή έκφανση της Ιδέας», που με τη σειρά της είναι αποτέλεσμα της σχέσης μεταξύ μορφής («αισθητού») και περιεχομένου («Ιδέας»). Αυτή η αποτύπωση της Ιδέας είναι η πιο σημαντική λειτουργία αλλά και η ιδανική έκφραση της τέχνης. Αυτό το ιδανικό πραγματώνεται περισσότερο ή λιγότερο μέσα στον χρόνο.

Κατά τον Χέγκελ, υπάρχουν τρεις μεγάλες εποχές της τέχνης: η εποχή της συμβολικής τέχνης (της ανατολικής τέχνης), που εκφράστηκε μέσω της αρχιτεκτονικής, η εποχή της κλασικής τέχνης (της τέχνης της ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας), που κύρια έκφρασή της ήταν η γλυπτική, και η εποχή της ρομαντικής τέχνης – που ξεκινά στον χριστιανικό Μεσαίωνα και κύριες εκφάνσεις της είναι η μουσική, η ζωγραφική και η λογοτεχνία.

Συγκεκριμένα για τη λογοτεχνία το αρχαίο έπος είναι η ιδανική αναπαράσταση της Ιδέας, μια και ο ήρωας στην αρχαία επική ποίηση είναι όπως τα αρχαιοελληνικά αγάλματα: μια έκφραση απόλυτης ατομικότητας και ταυτόχρονα έκφραση των ιδανικών της κοινότητας. Περιγράφοντας την ιστορία ως ίδρυση ενός έθνους, το έπος λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο ως η βίβλος ενός λαού.

Και για τον Χέγκελ, συνεπώς, το έπος αντιπροσωπεύει την αντικειμενικότητα και είναι έκφραση και αποτύπωση ενός ηρωικού κόσμου· η λυρική ποίηση είναι αυθεντική έκφραση του υποκειμένου, ενώ το δράμα εμπεριέχει και συγχρόνως αίρει την αντίθεση μεταξύ της κοινότητας που εκπροσωπεί το έπος και της υποκειμενικής διάθεσης που εκπροσωπεί η λυρική ποίηση. Το παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Χέγκελ είναι η Αντιγόνη του  Σοφοκλή.

Όπως σημειώνει ο George Steiner, «Ο Χέγκελ χρησιμοποιεί την Αντιγόνη του Σοφοκλή για να ελέγξει και να εξεικονίσει διαδοχικά μοντέλα της θρησκευτικο-πολιτικής σύγκρουσης και της ιστορικής γένεσης» (Steiner, 171).

Η θεωρία της τραγωδίας, ωστόσο, δεν είναι απλά ένα «παρεπόμενο» της φιλοσοφίας του Χέγκελ, αλλά «το πεδίο στο οποίο δοκιμάζονται και επικυρώνονται οι κύριες αρχές του εγελιανού ιστορικισμού,

το διαλεκτικό σενάριο της λογικής του και η κομβική έννοια της συγκρουσιακής προόδου της συνείδησης» (Steiner, 48).