Ιστορικός υλισμός

Η πεμπτουσία του μαρξισμού είναι ο λεγόμενος «ιστορικός υλισμός», σε συνδυασμό με την εγγενώς συνδεδεμένη θεώρηση της «πάλης των τάξεων».

Μπορούμε να πούμε ότι οι Μαρξ και Ένγκελς έχουν ως αφετηρία τους την παραδοχή ότι οι άνθρωποι είναι όντα που έχουν βιοτικές ανάγκες και ενεργούν έτσι ώστε, πρώτα από όλα, να ικανοποιήσουν αυτές τις ανάγκες, προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν κοινωνικά.

Επομένως, αυτό που έχει σημασία να εξεταστεί είναι η υλική διάσταση των ανθρώπινων σχέσεων ή, με άλλα λόγια, το τι ακριβώς συμβαίνει στο πεδίο της παραγωγής των αγαθών, τα οποία στη συνέχεια

καταναλώνονται ή ανταλλάσσονται. Έτσι, κατ’ αντιδιαστολή, η φιλελεύθερη θεώρηση των ανθρώπων, η οποία εδράζεται στο αφηρημένο, έλλογο άτομο, επικρίνεται ως ιδεαλιστική κατασκευή, η οποία παραγνωρίζει την πρωταρχικότητα της υλικής πραγματικότητας και των συγκεκριμένων μορφών που αυτή λαμβάνει.

Ο ιστορικός υλισμός είναι εκείνη η θεώρηση η οποία ερμηνεύει την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας

με βάση τη διαλεκτική σχέση των «παραγωγικών δυνάμεων» και των «παραγωγικών σχέσεων». Στις

παραγωγικές δυνάμεις συγκαταλέγονται όλα τα υλικά μέσα τα οποία εμπλέκονται στη διαδικασία της

παραγωγής, όπως τα εργαλεία, οι μηχανές, τα εργαστήρια, τα εργοστάσια, οι πρώτες ύλες, οι δρόμοι, οι σιδηρόδρομοι κ.ο.κ., καθώς και άυλα μέσα, όπως οι ανθρώπινες γνώσεις και δεξιότητες οι οποίες

χρησιμοποιούνται στην παραγωγή.

Παραγωγικές σχέσεις είναι οι σχέσεις που δημιουργούνται κατά τη διαδικασία παραγωγής
(α) μεταξύ ανθρώπων, όπως για παράδειγμα η σχέση εξάρτησης του δουλοπάροικου

από τον γαιοκτήμονα, και
(β) μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων, δηλαδή κατά βάση οι σχέσεις κατοχής ή ιδιοκτησίας, όπως η σχέση του καλλιεργητή γης στον οποίο ανήκει η γη που καλλιεργεί ή του εργοστασιάρχη που είναι ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής του εργοστασίου του.

Ο συνδυασμός παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων ορίζει τις συνθήκες παραγωγής κάθε κοινωνικού σχηματισμού (κοινωνίας). Αυτή η σχέση μπορεί να εμφανίζεται σχετικά σταθερή όσον αφορά τους γενικούς όρους της, ακόμη και επί μακρόν, αλλά επέρχεται κάποια στιγμή κατά την οποία η περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων παρεμποδίζεται από τις υφιστάμενες σχέσεις παραγωγής, οι οποίες καθίστανται παρωχημένες. Τελικά, όμως, η αδιάκοπη εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων θα προκαλέσει την καταστροφή ή, εν πάση περιπτώσει, την περιθωριοποίηση των υφιστάμενων παραγωγικών σχέσεων, οι οποίες θα μετασχηματιστούν ριζικά, ώστε να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις που προκαλούν οι νέες παραγωγικές δυνάμεις.

Ο μαρξισμός εντοπίζει πέντε στάδια εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας με βάση αυτό το σχήμα· την πρωτόγονη κοινότητα, τη δουλοκτητική, τη φεουδαρχική, την καπιταλιστική και, όπως προβλέπεται, μετά από ένα σύντομο μεταβατικό διάστημα, θα προκύψει η κομμουνιστική κοινωνία (Châtelet & Kouchner, 1982, σ. 262).

Ας πούμε, σε μια ορισμένη φάση της φεουδαρχίας η εξέλιξη των τεχνολογικών εφαρμογών στην

παραγωγή είναι τέτοια ώστε αυτή μπορεί να καταστεί πλέον πολύ πιο αποδοτική με τη χρήση μηχανών παρά με παραδοσιακές μεθόδους, ενώ ταυτόχρονα ο καταμερισμός της εργασίας και η επίτευξη οικονομιών κλίμακας με τη συγκέντρωση πόρων σε μια παραγωγική μονάδα εμφανίζονται ακαταμάχητα.

Για παράδειγμα, στις πρώτες σελίδες του κλασικού Πλούτου των Εθνών (1776) ο Adam Smith περιγράφει αυτή τη διαδικασία στην παραγωγή καρφιών (μηχανικές μέθοδοι, καταμερισμός σε πολλά διαφορετικά στάδια κ.ο.κ.) και διαπιστώνει ότι η παραγωγικότητα που επιτυγχάνεται είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτήν του παραδοσιακού τεχνίτη που δούλευε στο εργαστήριο με τον παραγιό του κτλ. Αντίστοιχες εξελίξεις θα επιφέρουν όχι μόνον την καταστροφή των τεχνιτών και των μικροεπαγγελματιών των πόλεων, οι οποίοι αδυνατούν να ανταγωνιστούν τις μανιφακτούρες και τα εργοστάσια, αλλά και τη μαζική εισροή πρώην χωρικών και δουλοπαροίκων στις πόλεις, προκειμένου να αποτελέσουν φθηνό εργατικό δυναμικό αυτών ακριβώς των νέων μονάδων παραγωγής.

Έτσι, μέσω της διαδικασίας αυτής, η οποία ξεκίνησε από τη μεταβολή των παραγωγικών δυνάμεων,

προκύπτει μια ριζική μεταβολή και στις παραγωγικές σχέσεις, δηλαδή αναδύεται πλέον η καπιταλιστική οικονομία, που χαρακτηρίζεται από την εκβιομηχάνιση, τη μισθωτή εργασία και την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και η οποία συγκροτεί ως σημαντικές δύο τάξεις (και ορισμένες δευτερεύουσες, που τείνουν να αφομοιωθούν από τη μία ή την άλλη).

Η μία, ολιγάριθμη αλλά «άρχουσα», είναι αυτή που έχει υπό τον έλεγχό της τα μέσα παραγωγής ‒έχουν δοθεί διαφορετικές ονομασίες: αστική, καπιταλιστική, κεφαλαιοκρατική τάξη, μπουρζουαζία‒ και η άλλη είναι εκείνη στην οποία ανήκουν οι περισσότεροι και αποκαλείται προλεταριάτο.

Προλετάριος χαρακτηρίζεται εκείνος ο οποίος δεν έχει στην ιδιοκτησία του μέσα παραγωγής, παρά μόνον την εργατική δύναμή του, δηλαδή την ικανότητά του για εργασία, την οποία πωλεί στον αστό.

Ο μετασχηματισμός των παραγωγικών δυνάμεων έχει άμεσες και καθοριστικές συνέπειες στις παραγωγικές σχέσεις, οι οποίες εξίσου μεταλλάσσονται, ακριβώς επειδή παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις συναποτελούν ένα ζεύγος στο πλαίσιο του οποίου η αλλαγή ενός όρου αναπόφευκτα επιδρά στον άλλον.