Το πεζό ποίημα: ένα λογοτεχνικό είδος χαρακτηριστικό του μοντερνισμού

Μολονότι δεν επινόησε το είδος αυτό, o Μπωντλαίρ θεωρείται αυτός ο οποίος το επισημοποίησε και το έκανε δημοφιλές χρησιμοποιώντας την έκφραση poème en prose (πεζό ποίημα) στη συλλογή του Petis poèmes en prose (Μικρά πεζά ποιήματα, 1869) και εισάγοντάς το έτσι «στον ορίζοντα των σύγχρονών του και των επιγόνων του»˙ έτσι έκανε το πεζό ποίημα «ένα μοντέλο γραφής: ένα είδος με την ιστορική έννοια της λέξης» (Todorov, 119).

Το παράδειγμά του ακολούθησε ο Ρεμπώ (Arthur Rimbaud, 1854-1891) με τις Εκλάμψεις (Illuminations, 1886) και ο Λωτρεαμόν (ψευδ. του Isidore-Lucien Ducasse, 1846-1870) με τα Άσματα του Μαλντορόρ.

Διαβαστε το πεζό ποίημα του Αρθούρ Ρεμπώ με τίτλο Άνθη (Fleurs) σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη, στο οποίο είναι χαρακτηριστική η παρουσία ρητορικών σχημάτων:

Σε χρυσό σκαλάκι ανεβασμένος –μέσ’ από πράσινα βελούδα, σιρίτια μεταξένια, θαμπά τούλια και δίσκους από κρύσταλλο που όσο παν σκουραίνουν ίδια μπρούτζος μέσ’ τον ήλιο– κοιτάω κείνο τ’ άνθος που ανοίγει δάχτυλατα πέταλά του, πάνω σ’ ένα χαλί ολοκέντητο μ’ ασήμι, μάτια και λυτά μαλλιά.

Σπαρμένα στον αχάτη χρυσοκίτρινα νομίσματα, στήλες από κοκκινόξυλο στηρίζοντας ψηλά θόλο σμαράγδινο, δέσμες άσπρο ατλάζι και λεπτούτσικες βέργες ρουμπινένιες αγκαλιάζουν ολούθε το υδάτινο τριαντάφυλλο.

Ίδια Θεός που ’ν’ από χιόνι κι έχει πελώρια μάτια γαλανά, θάλασσα κι ουρανός ανεβάζουνε πάνω στους μαρμάρινους εξώστες πλήθος τα νέα γερά τριαντάφυλλα.

(Ρεμπώ, 51)

Παρά την απουσία μέτρου και στίχων, η οργάνωση του ποιήματος διαμορφώνεται με βάση τη μετωνυμία από την οποία απορρέει έντονο το λυρικό στοιχείο. Στην πρώτη στροφή/παράγραφο η πλούσια εικονοποιία (χαλί ολοκέντητο μ’ ασήμι, μάτια και λυτά μαλλιά) περιγράφει το περίτεχνο περιβάλλον και το περιεχόμενό του (βελούδα, δίσκους, σιρίτια), αλλά δεν ονομάζει το αντικείμενο του βλέμματος του ποιητικού εγώ, παρά μόνο με τη γενική λέξη «κείνο τ’ άνθος».

Στη συνέχεια, το αντικείμενο λατρείας συγκεκριμενοποιείται και από τη γενική κατηγορία του άνθους γίνεται υδάτινο τριαντάφυλλο, περιτριγυρισμένο από μεταφορές, που αόριστα μόνο σκιαγραφούν τον περιβάλλοντα χώρο, προσδίδοντάς του ωστόσο μια εκζήτηση και προβάλλοντας μια ιδιαίτερη γλωσσική επεξεργασία.

Στην κατακλείδα, η θάλασσα συνδέεται με το γαλανό χρώμα των ματιών και ο ουρανός με το άσπρο του χιονιού, ενώ αμφότερα οδηγούν το βλέμμα προς τα επάνω, ανυψώνοντάς το προς το υπέρτατο όριο του Θεού αλλά και των γερών, νέων τριαντάφυλλων.

Από αυτή την άποψη, η οξύμωρη ονομασία του πεζού ποιήματος αντανακλά την αληθινή του υπόσταση, που «βασίζεται στην ένωση των αντιθέτων: της πρόζας και της ποίησης, της ελευθερίας και της αυστηρότητας, της καταστροφικής αναρχίας και της οργανωτικής τέχνης» (Bernard: Le poème en prose de Baudelaire à nos jours στο Todorov, 117).