Το ιστορικό μυθιστόρημα

Ο Pierre Morère, για να ορίσει το ιστορικό μυθιστόρημα, δανείζεται τον ελληνικό όρο «απορία» και μιλά για ένα άλυτο πρόβλημα: «la notion même de roman historique semble une aporie. Alors que l’histoire prétend tenir un discours vrai sur le passé, le roman crée un univers fictif».

O Jean Molino αναρωτιέται: «Qu’est-ce que le roman historique?»· μάλιστα, λόγω του πλήθους των πιθανών εκδοχών (παραδείγματος χάρη, οι ιστορικοί χαρακτήρες άλλοτε μπορεί να είναι στο επίκεντρο της αφήγησης και άλλοτε στο παρασκήνιο), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα «μακροείδος» (macrogenre), με την έννοια ότι στο είδος αυτό εντάσσονται πολλές διαφορετικές περιπτώσεις αφηγήσεων, στις οποίες αλλάζει η «ποσόστωση» μεταξύ φαντασίας και Ιστορίας (το ιστορικό μυθιστόρημα με τα χαρακτηριστικά που του προσδίδει ο Scott δεν είναι παρά ένα ανάμεσα σε άλλα ιστορικά μυθιστορήματα).

Ο André Peyronie θεωρεί ότι «chercher la définition du genre dans une opposition entre des dimensions (décor, personnages ou évènements) qui relève du même statut romanesque n’est pas la meilleure manière d’envisager la question».

Η σημαντική μελετήτρια του είδους στη γαλλική του εκφορά Claudie Bernard διατυπώνει την άποψη ότι το ιστορικό μυθιστόρημα: Πρόκειται για μια «μεγάλη» Ιστορία μέσα στην ιστορία. Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι μια φανταστική ιστορία, η οποία υπό τις επιταγές της ιστοριογραφίας αφηγείται ένα ή περισσότερα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο απώτερο παρελθόν.

Για την Bernard ο όρος «Ιστορία» έχει διττή έννοια και γι’ αυτό καθίσταται διφορούμενος. Από τη μια πλευρά, αναφέρεται σε ένα σύνολο γεγονότων που συνέβησαν και, από την άλλη, έχει να κάνει με τη γνώση αυτών των γεγονότων. Η τελευταία, η γνώση, είναι απαραίτητη για την αφήγηση των γεγονότων, αντίθετα προς τη στείρα αναπαραγωγή:

Le roman historique peut se définir comme une fiction qui emprunte à l’histoire une partie de son contenu, et, de façon étroite, se propose de donner une image fidèle du passé. Ainsi, d’une certaine manière, La Comédie humaine de Balzac est un témoignage important du XIXe siècle.

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, το κριτήριο της χρονολογικής απόστασης αίρεται. Αφού στόχος του ιστορικού μυθιστορήματος είναι να αποδώσει μια πιστή εικόνα του παρελθόντος, έτσι και η Comédie humaine (1830) του Honoré de Balzac, που αναφέρεται στο πανόραμα της αναδυόμενης γαλλικής αστικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για την εποχή.

Ο Claude Schopp διευκρινίζει ότι αυτό το είδος μυθιστορήματος γίνεται συχνά αντικείμενο «περιφρόνησης» λόγω της έλλειψης καθαρότητας ως προς την οριοθέτησή του . «S’agit-il d’Histoire, de roman ou des deux à la fois? Bâtardise congénitale mais qui, cultivée par chaque écrivain selon son propre style, débouche sur une diversité infinie de formes».

Από τη δημιουργία του, το ιστορικό μυθιστόρημα δε θεωρήθηκε καθαρό είδος αλλά νόθο, αφού καλείται να συνδυάσει δύο στοιχεία ετερόκλητα, δηλαδή την Ιστορία και τη μυθιστορία.

Ο Georg Lukács εισάγει μια κοινωνική διάσταση στο ιστορικό μυθιστόρημα, τονίζοντας ότι «le roman historique doit rendre compte de l’Histoire dans son évolution» και είναι αυτό το πιο σημαντικό καθήκον του συγγραφέα.

Ο Απόστολος Σαχίνης χωρίζει σε τρεις κατηγορίες τους ορισμούς που έχουν προταθεί. Η πρώτη κατηγορία θέτει ως άξονα για την ένταξη ενός μυθιστορήματος στα ιστορικά την πιστότητα αναπαράστασης μιας εποχής. Στη δεύτερη κατηγορία κριτήριο αποτελεί το ιστορικό ενδιαφέρον των προσώπων και της δράσης. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία κριτήριο είναι ο παράγοντας της χρονικής απόστασης.

Ο μελετητής, αφού παραθέσει ορισμούς που έχουν διατυπωθεί και για τις τρεις κατηγορίες, απορρίπτει τις δυο πρώτες ως ελλιπείς, θεωρώντας την τρίτη επαρκέστερη: «Το ιστορικό μυθιστόρημα γίνεται αναδημιουργία μιας παλαιότερης εποχής, πλαστικό ζωντάνεμα της ιστορίας». Θέτοντας ως απαραίτητο στοιχείο τη χρονολογική απόσταση, παρουσιάζει δύο μεθόδους με βάση τις οποίες γράφεται το ιστορικό μυθιστόρημα: πρώτον, τη δημιουργία φανταστικών προσώπων που όμως τοποθετούνται μέσα σ’ ένα ακριβές ιστορικό κάδρο, και δεύτερον, την περιγραφή πραγματικών ιστορικών προσώπων.

Στην πρώτη περίπτωση, η Ιστορία παρέχει το υλικό, ενώ στη δεύτερη, τον μύθο. Μια ακόμη παράμετρος που θέτει ο Σαχίνης είναι ότι τα ιστορικά μυθιστορήματα δε θέλουν απλώς να αναδημιουργήσουν μια εποχή αλλά να αναπαραστήσουν το πνεύμα και την ατμόσφαιρά της˙ με άλλα λόγια, να παρουσιάσουν τα συναισθήματα και τα πάθη που ακολουθούν τον άνθρωπο στη διαχρονία του.

Κατά τον ορισμό του Σαχίνη: «Ιστορικό είναι το μυθιστόρημα που έχει ως θέμα πρόσωπα και γεγονότα μιας περασμένης εποχής και δημιουργεί το ιδιαίτερο χρώμα του τόπου και του χρόνου».

 Τον πιο συνεκτικό ορισμό για το είδος δίνει ο Tomas Hägg. Αφού αναδείξει την πολυπλοκότητα του καθορισμού του είδους, ανατρέχει σε ορισμούς που έχουν δώσει σπουδαίοι θεωρητικοί, όπως οι Lukács, Avron Fleishman, Harry Shaw, Harry Butterfield, κ.ά. Με βάση τους ορισμούς αυτούς διακρίνει τους άξονες που πρέπει να διερευνήσει κανείς για να μπορέσει να προσδιορίσει ένα μυθιστόρημα ως ιστορικό: χρόνος, χαρακτήρες, πλοκή και ιστορική αλήθεια.

Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι, σ’ ένα «τυπικό ιστορικό μυθιστόρημα», η δράση τοποθετείται σε μια χρονική περίοδο που απέχει τουλάχιστον μια ή δυο γενιές από τον συγγραφέα˙ ένα ιστορικό μυθιστόρημα δημιουργεί την αίσθηση του παρελθόντος ως τέτοιου, επικεντρώνεται σε φανταστικούς χαρακτήρες, αλλά παράλληλα ενυπάρχουν και αληθινά ιστορικά πρόσωπα, εκτυλίσσεται σ’ ένα ρεαλιστικό γεωγραφικό τοπίο, περιγράφει τις συνέπειες των γεγονότων σε συνδυασμό με τις τύχες των ηρώων, είναι ή δίνει την αίσθηση ότι το ιστορικό πλαίσιο που εκτυλίσσεται η υπόθεση είναι αληθινό. Με άλλα λόγια, έχει ως στόχο να πετύχει μια καλλιτεχνική ανασκευή της ιστορικής περιόδου όσον αφορά στον τρόπο ζωής, κάνοντας τους χαρακτήρες τυπικές φιγούρες της εποχής τους και του κοινωνικού περιβάλλοντος.

 Συμπερασματικά, δεν υπάρχει ένας και μόνο ορισμός για το είδος και πολλοί από τους ορισμούς έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους˙ κατά συνέπεια, ο αναγνώστης που θα κληθεί να εντάξει ή να αποκλείσει κάποιο μυθιστορήματα από την υποκατηγορία του ιστορικού, θα προχωρήσει συνδυαστικά.

Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι πολύπλευρο˙ συνενώνει την Ιστορία και τη μυθοπλασία μέσα από ιστορικούς χαρακτήρες ή μέσα από μια αφήγηση πλαισιωμένη από ιστορικές αναφορές ή βασισμένη σε ιστορικά γεγονότα με σκοπό να εξοικειώσει τον αναγνώστη με μια παρελθοντική εποχή, λίγο-πολύ απομακρυσμένη από τη ζωή του συγγραφέα κατά την εποχή της συγγραφής του. Ο συγγραφέας του ιστορικού μυθιστορήματος, έστω κι αν δεν υπογράφει συμβόλαιο πιστότητας με την Ιστορία και αφήνει ελεύθερη τη φαντασία του να προσεγγίσει την εποχή στην οποία αναφέρεται, πρέπει να έχει ερευνήσει την περίοδο αυτή μέσα από ιστορικό αρχειακό υλικό και να προσδιορίσει τον γεωγραφικό χώρο.

 Οι απαρχές της Ιστορίας ως επιστήμης και η σύνδεσή της με το ιστορικό μυθιστόρημα

Η Ιστορία υπάρχει από τότε που υπάρχει και η γραφή. Στο πέρασμα όμως των χρόνων αλλάζει ο τρόπος προσέγγισης του περιεχομένου της. Με άλλα λόγια, αυτό που μεταβάλλεται αφορά στα κριτήρια που θέτουμε για να εξηγήσουμε τη σχέση των ιστορικών γεγονότων με την καταγραφή τους και, κατά συνέπεια, τον τρόπο με τον οποίο γράφουμε Ιστορία.

Τον 12ο αιώνα, για παράδειγμα, η μεσαιωνική Ιστορία προϋποθέτει μια πρωταρχική κατανόηση της Ιστορίας, βασισμένη στη διαδοχή γεγονότων της αφήγησης. Σημείο εκκίνησης αυτού του προτύπου είναι η γέννηση του Χριστού και καταλήγει στη σωτηρία των ανθρώπων μέσω της ίδρυσης της βασιλείας του Θεού.

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, το αίτημα της Ιστορίας αφορά τη διάκριση του ψεύτικου γεγονότος από το αληθινό. Κατά τον 18ο αιώνα, η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι η Ιστορία δεν μπορεί να πιστοποιήσει την αλήθεια, ούτε να καθιερώσει τα κίνητρα και τις αιτίες. Αυτό που μπορεί να κάνει είναι να ορίσει τις ψυχολογικές αιτίες των γεγονότων, να συνδυάσει δηλαδή τον λόγο της Ιστορίας με τους λόγους των ανθρώπων.

Τον 19ο αιώνα επανέρχεται η νομοτελειακή προσέγγιση ενώ η ιστορική εξέλιξη συνδέεται με την άνοδο του λαού στην εξουσία .

Η επιτυχία του είδους κατά τον 19ο αιώνα συνδέεται άρρηκτα και με την εξέλιξη της επιστήμης της Ιστορίας. Όσο περισσότερο η ιστορική επιστήμη καθορίζει το αντικείμενό της και τη μεθοδολογία της, δηλαδή όσο περισσότερο αποκτά τα χαρακτηριστικά επιστήμης, τόσο το ιστορικό μυθιστόρημα «νομιμοποιείται» λόγω της ανάγκης για αφήγηση.

Η γέννηση του ιστορικού μυθιστορήματος

Οι πρόδρομοι

Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι είδος πρόσφατο. Πολλοί τοποθετούν τη γέννησή του στις αρχές του 19ου αιώνα, αν και οι σχέσεις Ιστορίας και μυθιστορήματος εκδηλώνονται πολύ νωρίτερα. Το ιστορικό μυθιστόρημα stricto sensu δεν υπήρχε νωρίτερα από τον 19ο αιώνα⸱ ωστόσo τα ψυχολογικά και φιλοσοφικά μυθιστορήματα και τα μυθιστορήματα περιπέτειας εγγράφονταν σε ένα ιστορικό πλαίσιο.

Πολλοί μυθιστοριογράφοι τοποθετούσαν τη δράση των έργων στο παρελθόν, αλλά γυρνώντας στο παρόν με την έννοια ότι δεν κατάφερναν να ξεφύγουν από άστοχους αναχρονισμούς. Ενδεικτικο ειναι το μυθιστόρημα της Madeleine de Scudéry Clélie, histoire romaine (1654-1660), που, ενώ η δράση του τοποθετείται το 509 π.Χ., οι χαρακτήρες δε φέρουν κάτι από τα ήθη και τα έθιμα εκείνης της εποχής. Με άλλα λόγια, η χρήση των ιστορικών θεμάτων και «κοστουμιών» είναι επιφανειακή. Από αυτά τα «νόθα» ιστορικά μυθιστορήματα του 17ου αιώνα λείπει το στοιχείο εκείνο που θα τα έκανε αμιγώς ιστορικά: οι χαρακτήρες να αναδύονται από την ιστορική ιδιαιτερότητα του καιρού τους.

Τον 18ο αιώνα, η σχέση ανάμεσα στην Ιστορία και το μυθιστόρημα είναι στο επίκεντρο των προβληματισμών του Διαφωτισμού. Σ’ αυτή την περίοδο οι στοχαστές βλέπουν με κριτική ματιά την Ιστορία, όπως ήταν διαμορφωμένη ως τότε, και προτείνουν τον επαναπροσδιορισμό της. Η Ιστορία έπρεπε να συνδυάζει κι άλλες παραμέτρους όπως τους ανθρώπους, τους θεσμούς, την πρόοδο των τεχνών και της επιστήμης. Γι’ αυτό τον λόγο, η ιστορική μυθοπλασία περιθωριοποιείται και προσλαμβάνεται ως υποδεέστερο είδος.

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα εκδηλώνεται μια καινούρια προσέγγιση για τη σχέση Ιστορίας και μυθιστορήματος, υπό την επίδραση του μυθιστορήματος ηθών (Prévost, Marivaux, Le Sage, Rétif de la Bretonne) και των ιστορικών έργων που συνδέονται με φιλοσοφικά ερωτήματα και θεωρητικοποιούν τη σκέψη γύρω από την Ιστορία.

Πρόδρομοι του ιστορικού μυθιστορήματος θεωρούνται το αγγλικό γοτθικό μυθιστόρημα και κάποια έργα που ανήκουν στο γερμανικό ρεύμα Sturm und Drang.

Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, η Ιστορία αποκτά νέα διάσταση, κάνοντας το άτομο αλλά και τις κοινωνικές ομάδες να προσλαμβάνουν τον εαυτό τους στην ιστορικότητά του, πράγμα που προετοίμασε την έλευση του ιστορικού μυθιστορήματος στις αρχές του 19ου αιώνα . Ο 19ος αιώνας γίνεται ο αιώνας του ιστορικού μυθιστορήματος, της ιστορικής επιστήμης και της φιλοσοφίας της Ιστορίας.

Η συνεισφορά του ρομαντισμού και του mal du siècle

Τον Ιούλιο του 1825 το γαλλικό περιοδικό Le Globe γράφει: «On n’écrit plus de nos jours que des romans historiques», και τέσσερα χρόνια αργότερα διαβάζουμε σε άρθρο που μέχρι πρότινος αποδιδόταν στον Balzac: «Le drame et le roman historique sont l’expression de la France et la littérature du ΧΙΧème siècle» .

Οι παραπάνω αναφορές είναι δηλωτικές της παρουσίας του είδους στις αρχές του αιώνα. Παράλληλα, όμως, ο 19ος αιώνας είναι και ο αιώνας που θέτει ως επίκεντρο το «εγώ» επηρεασμένος από τον ρομαντισμό. Όπως σημειώνει ο Jean-Yves Tadié: «le ΧΙΧème siècle tout entier parle à la première personne», ενώ κατά τον Georges Gusdorf: «l’âge romantique […] est le temps de la première personne».

Ο ρομαντισμός βάζει σε προτεραιότητα το «εγώ» και αντιτίθεται στον οικουμενισμό του Διαφωτισμού. Η συνειδητοποίηση του «εγώ» ως ιστορικής οντότητας στα χρόνια του Ρομαντισμού έπαιξε σημαντικό ρόλο για την ανάδειξη του ιστορικού μυθιστορήματος.

Ένα ακόμη στοιχείο του ρομαντισμού είναι ότι ο δημιουργός αντιλαμβάνεται τη θρησκεία ως μια άμεση επικοινωνία μεταξύ του ανθρώπου και της θεότητας.

Αντίστοιχα, ο ήρωας της ιστορίας, π.χ. ο Ναπολέων, εμφανίζεται όπως η εγελιανή φιγούρα έχοντας τον ρόλο του μεγάλου άνδρα στην ιστορία. Μετά την πτώση της γαλλικής αυτοκρατορίας, το άτομο δεν μπορεί να συνδεθεί με την ιστορία της εποχής του, που είναι απογοητευτική. Ως λύση προβάλλει η ψυχολογική μνήμη, που επιτρέπει τη διαφυγή από την αποσπασματικότητα του χρόνου. Η μνήμη εγγράφει την εσωτερικότητα σε μια κοσμική διάσταση. Αναζητώντας τα χαρακτηριστικά του ιστορικού μυθιστορήματος οι ήρωες δεν εκφράζουν την ατομικότητά τους, αλλά είναι κοινωνικοί τύποι που υιοθετούν τα συλλογικά χαρακτηριστικά ανθρώπων της εποχής.

Ο ρομαντισμός πιστεύει στην εξέλιξη, την πρόοδο του λαού, την έλευση της ελευθερίας και αρνείται τα όρια. Η ανθρώπινη δράση εγγράφεται στην Ιστορία και οδηγεί στην επανάσταση. Επανάσταση ενάντια σε οποιαδήποτε ανθρώπινη συνθήκη, τον Θεό, την καταπίεση, την αδικία, τον νόμο. Τέλος, ο Ρομαντισμός παραχωρεί μια σημαντική θέση στο «τοπικό χρώμα» (couleur locale), κάτι που κάνει και το ιστορικό μυθιστόρημα.

Οι εκπρόσωποι του είδους

Μετά τον ιδρυτή και βασικό εκπρόσωπο του είδους Walter Scott, το ιστορικό μυθιστόρημα γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση σ’ ολόκληρη την Ευρώπη αλλά και πέρα απ’ αυτήν. Κάποιοι συγγραφείς ακολούθησαν το πρότυπο του Scott, ενώ άλλοι ξέφυγαν απ’ αυτό δημιουργώντας δικούς τους τύπους ιστορικού μυθιστορήματος. Ο Απόστολος Σαχίνης παραθέτει τα σπουδαιότερα έργα κατά τον 19ο αιώνα:

Αγγλία

1) Edward Bulwer-Lytton: Deveux (1829), The Last Days of Pompeii (1835), Rienzi, the last of the Roman tribunes (1835), The Last of the Barons (1843), Harold, the Last of the Saxons (1848)

2) W.M. Thackeray: The History of Henry Esmond (1852), The Virginians (1857– 1859)

3) Charles Kingsley: Hypatia (1853), Westward Ho! (1855)

4) Charles Reade: The Cloister and the Hearth (1861)

5) George Eliot: Romola (1863)

6) R.D. Blackmore: Lorna Doone (1869)

7) Walter Pater: Marius the Epicurean (1885)

8) R.S. Stevenson: Kidnapped (1886), The Master of Ballantrae (1889)

Γαλλία

1) Arfred de Vigny: Cinq Mars (1826)

2) Honoré de Balzac: Les Chouans (1829)

3) Prosper Mérimée: La Chronique du Régne de Charles IX (1829)

4) Victor Hugo: Notre Dame de Paris (1831), Quatre vingt-treize (1874)

5) Alexandre Dumas: Les Trois Mousquetaires (1844), Vingt ans après (1845), Le Vicomte de Bragelonne (1847)

6) Gustave Flaubert: Salammbô (1862)

7) Théophile Gautier: Une nuit de Cléopâtre (1838), Le Roman de la momie (1875)

Γερμανία

1) Georg Ebers: Eine ägyptische Königstochter (1864)

Ιταλία

1) Alessandro Manzoni: I Promessi Sposi (1827)

Ρωσία

1) Alexander Pushkin: The Moor of Peter the Great (1828), The Captain’s Daughter (1836)

2) Nikolai Gogol: Taras Bulba (1835)

3) Leon Tolstoy: War and Peace (1864)

Ουγγαρία 1) Maurus Jokai: Ανάμεσα στους άγριους κατοίκους των Καρπαθίων (1852), Οι σκλάβοι του Πατισάχ (1852)

Πολωνία

1) H. Sienviewicz: Τριλογία: a) Με τη φωτιά και το σπαθί (1884), b) Ο κατακλυσμός (1886), c) Pan Michael (1888), Quo vadis? (1895)

Η.Π.Α.

1) Fenimore Cooper: Last of the Mohicans: A Narrative of 1757 (1826)

Στη δυτική Ευρώπη το ιστορικό μυθιστόρημα απέβλεπε στην προβολή της εθνικής παράδοσης και της εθνικής κληρονομιάς και εξέφραζε μια μορφή πατριωτισμού. Αντίθετα, στην κεντρική και την ανατολική Ευρώπη του 19ου αιώνα ‒και ιδιαίτερα στην Ουγγαρία και την Πολωνία που δεν είχαν ανακτήσει την ανεξαρτησία τους‒ έπρεπε να ενισχυθεί η εθνική συνείδηση και να τονισθεί η καταπίεση του δυνάστη, με άλλα λόγια να προπαγανδιστεί ο εθνικισμός και να τονωθεί το ηθικό του λαού και το πνεύμα της αντίστασης.

Υπάρχουν τρεις μορφές ή «τύποι» ιστορικού μυθιστορήματος: η ρομαντική και δραματική μορφή, εκπρόσωπος της οποίας είναι ο ιδρυτής του είδους Scott, η φιλοσοφική και «επιστημονική», διαμορφωτής της οποίας είναι ο Edward Bulwer Lytton, και η ρεαλιστική και «συγχρονισμένη», με εισηγητή τον W.M. Thackeray.

O Scott υπέταξε την ιστορία στο μυθιστόρημα στηριζόμενος στη δράση και την περιπέτεια και εστίασε στην πλοκή. Ο Bulwer-Lytton προσπάθησε να δώσει μια ιστορία επιστημονικά ακριβή, στοχεύοντας να εξεικονίσει πιστά τη ζωή μιας περασμένης εποχής. Τέλος, ο Thackeray έδωσε έμφαση στην εκδίπλωση των χαρακτήρων, θέλοντας να αναπαραστήσει το παρελθόν και να το ερμηνεύσει μέσω της μυθοπλαστικής φαντασίας.

Το παράδειγμα της πρώτης μορφής ακολουθούν οι Arfred deVigny, Honoré de Balzac, Prosper Mérimée, Victor Hugo, Alexander Pushkin, Nikolai Gogol.

Τη δεύτερη μορφή ακολουθούν οι Gustave Flaubert, Georg Ebers, George Eliot, Alessandro Manzoni, Charles Reade.

Τέλος, το παράδειγμα της τρίτης μορφής ακολουθεί ο Leon Tolstoy.

Ο πρώτος έκανε το ιστορικό γεγονός υπηρέτη του ιστορικού μυθιστορήματος, ο δεύτερος το έκαμε κύριό του, ο τρίτος σύντροφό του.