Ντιμίτρι Καντεμίρ 1673-1723

Ο Δημήτριος Καντεμίρ, δις βοεβόδας Μολδαβίας, με ιδιωτικό παλλάτι στο Φανάρι Κωνσταντινούπολης, μαθητής του Ιωάννη Κομνηνού, και σύζυγος της πριγκήπισσας Κασσάνδρας Καντακουζηνής.

Ανατράφηκε και μορφώθηκε στην Μεγάλη του Γένους Σχολή. Δάσκαλός του ήταν ο Ιωάννης Κομνηνός Μόλυβδος. Έγινε άριστος χρήστης της ελληνικής, της λατινικής, της αραβικής και της ρωσικής γλώσσας, καθώς και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Παρουσίασε ένα εξαιρετικό και πλούσιο συγγραφικό έργο, μεταξύ αυτών τα: Η Ιστορία της Ακμής και Παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Descriptio Moldavie, Historia Hieroglyphica. 

Στην Κωνσταντινούπολη όπου διέμενε διέθετε ιδιωτικό παλάτι στο Φανάρι.

Νυμφεύτηκε δυο φορές. Το 1699 με την πριγκήπισσα Κασσάνδρα Καντακουζηνή και το 1717 όταν ζούσε εξόριστος στην Ρωσία την Αναστασία Τρουμπέσκαγια.

Απέκτησε δυο γιους, τον Αντίοχο Δ. Καντεμίρ και τον Κωνσταντίνο Β’ Καντιμήρη. Τα παιδιά του αναδείχθηκαν επίσης σε υψηλά αξιώματα και διέπρεψαν.

Ανέλαβε δυο φορές την θέση του βοεβόδα της Μολδαβίας. Από την θέση του αυτή παρακινούσε την Ρωσία να απελευθερώσει τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες από την τουρκική κυριαρχία. Αυτό έγινε αντιληπτό από τους Τούρκους και μετά την τουρκική νίκη στον Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1710-1711 αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί στην Αγία Πετρούπολη.

Πέθανε στο Δμιτρόφσκ της Ρωσίας την 1η Σεπτεμβρίου 1723, σε ηλικία 50 ετών.

Ο Ντιμίτρι Καντεμίρ αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα της ιστορίας της οθωμανικής μουσικής, αλλά και της ιστορίας της Κωνσταντινούπολης, ειδικά της περιόδου 1693-1710, διάστημα κατά το οποίο διέμενε εκεί.

Ο Καντεμίρ βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη ως εγγυητής της νομιμοφροσύνης του πατέρα του Κωνσταντίν Καντεμίρ, διοικητή της Μολδαβίας, στο οθωμανικό κράτος. Ήταν πολυμαθής, ακολουθώντας τα πρότυπα που κοινωνικού του κύκλου, και κατά την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη φρόντισε να διευρύνει ακόμα περισσότερο τα ενδιαφέροντα και τις γνώσεις του.

Έτσι, πέρα από το ειδικό ενδιαφέρον για την οθωμανική μουσική και τη μουσική θεωρία, ασχολήθηκε με την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη θεολογία και την αρχιτεκτονική, και μέσα από αυτά και με τις λαϊκές παραδόσεις της Κωνσταντινούπολης

Οι υποσημειώσεις του έργου του Ιστορία της ανάπτυξης και της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (The History of the Growth and Decay of the Othman Empire) είναι ξακουστές για την ευρύτητα των θεματικών και τον βαθμό εξοικείωσής του με τη ζωή και τους διαφορετικούς κοινωνικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης (Faroqhi, 2000, σσ. 112-118).

Ανάμεσα στις παραπάνω ασχολίες του έλαβε μαθήματα μουσικής από διάφορους διακεκριμένους μουσικούς της εποχής του, συμπεριλαμβανομένου και του Ρωμιού Τανμπουρί Αγγελή, ενώ και ο ίδιος δίδαξε μουσική, όπως μας πληροφορεί, σύμφωνα με την μέθοδο που είχε αναπτύξει:

«[...] στα μουσικά όργανα όμως, δυο Έλληνες διέπρεψαν, ο Kiemani Ahmed, ένας εξωμότης, και ο Αγγελή ο Ορθόδοξος (και οι δυο υπήρξαν δάσκαλοί μου για 15 χρόνια), καθώς και ο Εβραίος Chelebico [...]» (Cantemir, 1734, σ. 151). Έπειτα, αφού απαριθμήσει τους σημαντικούς Τούρκους οργανοπαίχτες αναφέρει ότι:

[...] δυο εξ’ αυτών, ο Tashchi ogli Sinek Mehemmed και ο Bardakchi Mehemmed Chelebi, μαζί με τον Ραλάκη Ευπραγιώτη, έναν Έλληνα ευγενή της Κωνσταντινούπολης διδάχθηκαν από εμένα κάποια στοιχεία της μουσικής, ειδικότερα τη Θεωρία και τη νέα μέθοδο καταγραφής των τραγουδιών μέσω μουσικής σημειογραφίας, δικής μου επινόησης.

Ο πλήρης τίτλος της μουσικής πραγματείας και συλλογής μουσικών συνθέσεων του Ντιμίτρι Καντεμίρ – γνωστή επίσης με το σύντομο τίτλο Edvâr– είναι ενδεικτικός της αντίληψης του ίδιου για την έννοια της εγγραμματοσύνης: Το βιβλίο της επιστήμης της μουσικής μέσω της αλφαβητικής σημειογραφίας (Kitâb‑i İlmülʹ Mûsîkî ala Vechiʹl‑Hurûfât).

Ο Καντεμίρ έγραψε αυτό το βιβλίο κατά παραγγελία των Dâvûl İsmai‘il Efendi, Αυτοκρατορικού Λογιστή, και Latif Çelebi, Λογιστή του Παλατιού, το οποίο παρουσιάστηκε στον σουλτάνο Αχμέτ (μάλλον τον Γ΄).

Kitâb-i ‘Ilmü’l Mûsiki ‘ala Vechü’ Hurûfat

Σύνοψη των βασικών χαρακτηριστικών της μουσικής πραγματείας του Ντιμίτρι Καντεμίρ

•   Περιγράφει λεπτομερώς το μουσικό σύστημα και τα διαστήματα

•   Περιγράφει τη δομή συγκεκριμένων μακάμ

•   Περιγράφει με ακρίβεια τους ρυθμικούς κύκλους

•   Περιγράφει αναλυτικά τις κύριες οργανικές και φωνητικές φόρμες

•   Μιλάει για το τακσίμ και για την πρακτική της μετατροπίας σε αυτό

•   Για πρώτη φορά περιγράφει την κυκλική φόρμα φασίλ στη φωνητική και οργανική της εκδοχή

Δυο ήταν οι βασικοί λόγοι για τους οποίους ο Ντιμίτρι Καντεμίρ χρησιμοποίησε τη μουσική σημειογραφία. Ο πρώτος ήταν για να καταγράψει ένα μεγάλο μέρος του οθωμανικού οργανικού ρεπερτορίου το οποίο είχε διδαχθεί, καθώς και κάποιες από τις δικές του συνθέσεις. Ο δεύτερος λόγος ήταν για να υποστηρίξει αυτό που ο Owen Wright στην κριτική έκδοση του βιβλίου του Καντεμίρ αναφέρει ως «συστηματική δημιουργικότητα».

Αυτή η παρατήρηση αφορά στην προσπάθεια του Καντεμίρ να εντοπίσει συγκεκριμένους παραλληλισμούς μεταξύ της μουσικής και της γλώσσας, βασιζόμενος στην παραδοχή ότι η μουσική και η γλώσσα έχουν ως κοινό σημείο το ότι στο υπόβαθρό τους υπακούν στους κανόνες κάποιας γραμματικής (Wright, 2000, σ. 25).

Συμπεριλαμβάνοντας στον τίτλο του βιβλίου του αυτό το θεμελιώδες μεθοδολογικό εργαλείο επιστημονικής προσέγγισης της μουσικής, δηλαδή την αλφαβητική σημειογραφία, ο Καντεμίρ τραβά μια σαφή διαχωριστική γραμμή μεταξύ του κόσμου της οθωμανικής μουσικής προφορικότητας και του εαυτού του ως μορφωμένου διανοούμενου με ευρύ γνωσιακό υπόβαθρο.

Η επίγνωση αυτής της διάκρισης από την πλευρά του Καντεμίρ μαρτυρείται ανοικτά σε μια από τις υποσημειώσεις του έργου του Ιστορία της ανάπτυξης και της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου σημειώνει ότι η προσέγγιση της μουσικής μέσω των «νοτών» ήταν άγνωστη πριν από αυτόν στους Τούρκους (Cantemir, 1734, σ. 151).

Όντως, η χρήση μουσικής σημειογραφίας δεν αποτελούσε διαδεδομένη πρακτική στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά, ούτε και των πρώτων μεγάλων ισλαμικών δυναστειών της Μέσης Ανατολής. Η μουσική εγγραμματοσύνη, με την έννοια της συστηματικής και ευρείας χρήσης της σημειογραφίας στην εκπαίδευση και την επιτέλεση, είναι μια πολύ πρόσφατη πρακτική στις μουσικές παραδόσεις της ισλαμικής Μέσης Ανατολής, η οποία ξεκινά τον 19ο αιώνα και συνεχίζεται έως και σήμερα .

Παρά ταύτα, ο ισχυρισμός του Καντεμίρ για καινοτομία δεν είναι απολύτως αληθής, καθώς πριν από τη μουσική του συλλογή είχε προηγηθεί η εκτενής μουσική συλλογή του Ali Ufkî. Ο Ali Ufkî είχε επίσης επινοήσει το δικό του σύστημα μουσικής σημειογραφίας, τροποποιώντας το πεντάγραμμο της ευρωπαϊκής μουσικής, όχι όμως με σκοπό τη θεωρητική ανάλυση της οθωμανικής μουσικής. Επίσης, οι Συστηματιστές χρησιμοποίησαν ένα παρόμοιο σύστημα προκειμένου να υποστηρίξουν τις θεωρητικές τους παρατηρήσεις και να καταγράψουν ένα τραγούδι, το οποίο αποτελεί το μοναδικό καταγεγραμμένο μουσικό παράδειγμα αραβικής μουσικής εκείνης της εποχής.

Η άγνοια ή η παράβλεψη του Ντιμίτρι Καντεμίρ να αναφερθεί στις αραβικές θεωρητικές πραγματείες για τη μουσική είναι αρκετά αντιφατική, ειδικά σε σχέση με ένα άλλο στοιχείο του τίτλου της δικής του πραγματείας: η αναφορά στον όρο İlmülʹ Mûsîkî (Επιστήμη της Μουσικής).

Ο όρος αυτός αποτελεί άμεση αναφορά στη θεωρητική παράδοση των Αράβων φιλοσόφων al-Fārābī και Ibn Sina και στην αριστοτελική παράδοση που αναβίωσε και ανανεώθηκε στον αραβικό κόσμο μέσω του μεταφραστικού κινήματος στη Βαγδάτη.

Όπως έχει υποστηρίξει ο Owen Wright στο έργο του σχετικά με τις πιθανές πηγές και επιρροές του Καντεμίρ, δεν μπορούμε να εντοπίσουμε άμεση συνέχεια με την κλασική ισλαμική παράδοση επιστημονικής μελέτης της μουσικής (Wright, 2000, σσ. 24-25). Ο λόγος για αυτό είναι το μεγάλο κενό αυτής της τάσης στον τουρκικό κόσμο έπειτα και από την πραγματεία για τη μουσική του ‘Abd al-Qādir b. Ghaubī al-Marāghi (θαν. 1435), του οποίου η φήμη μεν έφτασε έως την εποχή του Καντεμίρ, αλλά όχι όμως ως θεωρητικού της μουσικής αλλά ως θρυλικού συνθέτη του οθωμανικού ρεπερτορίου.

Ακόμα και οι παραλληλισμοί του Ντιμίτρι Καντεμίρ μεταξύ μουσικής και γλώσσας, οι ομοιότητες με το σχετικό υλικό που αναφέρεται στο έργο του al-Fārābī παραμένουν σε πολύ γενικό επίπεδο (Wright, 2000, σ. 25, σημ.).

Αν όμως λάβουμε υπόψη τη βαθιά εκτίμησή του και την προσωπική εμπειρία του Ντιμίτρι Καντεμίρ με την πρακτική πλευρά της οθωμανικής μουσικής, καθώς επίσης το γεγονός ότι στην ουσία αντλούσε όλες τις θεωρητικές του παρατηρήσεις από τη σύγχρονή του μουσική πράξη, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το έργο του απηχεί τις αριστοτελικές μεθοδολογικές αρχές τις οποίες ο al-Fārābī υιοθετεί και επεξηγεί στην εισαγωγή του Μεγάλου Βιβλίου της Μουσικής (Kitāb al-mūsīqī al-kabīr).

Η συνάφεια της προσέγγισης του Καντεμίρ με τις αριστοτελικές αρχές επιβεβαιώνεται περαιτέρω από το γεγονός ότι ο Καντεμίρ απέφυγε να συζητήσει και να παραθέσει απόψεις που σχετίζονται με την κοσμολογική παράδοση της μουσικής θεωρίας.

Λίγα χρόνια αργότερα ο Μεβλεβί μουσικός Mustafa Kevserî (θαν. 1770) στην πραγματεία του, στην οποία σε μεγάλο βαθμό αναπαράγει το Edvâr του Καντεμίρ, ενσωμάτωσε όλες τις κλασικές απόψεις σχετικά με τη σχέση μεταξύ της μουσικής και της συμπαντικής αρμονίας, διανθίζοντας το έργο του σπουδαίου Άραβα φιλοσόφου αλ-Κίντι και των οπαδών του.

Το ερώτημα σχετικά με την εξοικείωση ή όχι του Καντεμίρ με την παράδοση της Επιστήμης της Μουσικής και τις πιθανές πηγές παραμένει αναπάντητο. Όπως και στα άλλα γνωσιακά πεδία με τα οποία ασχολήθηκε, παραμένει ανοικτό το ζήτημα των πολιτισμικών πηγών της σκέψης του.

Η ελληνορθόδοξη Φαναριώτικη παιδεία είναι αναμφίβολα μια βασική πηγή. Αντίστοιχης σπουδαιότητας ήταν η επαφή του με Οθωμανούς μουσουλμάνους διανοουμένους, όπως για παράδειγμα μέσω της μαθητείας του με τον Es’ad από τα Ιωάννινα. Ακόμα περισσότερο, το ιδιαίτερα κοσμοπολίτικο περιβάλλον στο οποίο αλληλεπέδρασαν οι δύο θα μπορούσε να έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στο να διαμορφώσει τη γενικότερη αντίληψη του Καντεμίρ με τις αρχές του εμπειρισμού και των αριστοτελικών αρχών που ανιχνεύονται στο Edvâr (Küçük, 2013).

Έτσι, ακόμα και αν δεν είχε μελετήσει όλα εκείνα τα χειρόγραφα που αντιπροσωπεύουν αυτή τη σχολή σκέψης στη μελέτη της μουσικής, γνώριζε σίγουρα τις βασικές αρχές της. Χάρη σε αυτή τη γνώση ένιωθε άνετα στη μουσική ζωή της Κωνσταντινούπολης την περίοδο μεταξύ του τέλους του 17ου αι. και των αρχών του 18ου αι. και τοποθετούσε τον εαυτό του εντός του ευρέως φάσματος μεταξύ της οθωμανικής μουσικής προφορικότητας και εγγραμματοσύνης.