αρχαϊκή, κλασική και ελληνιστική εποχή.
Το τέλος των ελληνιστικών χρόνων σηματοδοτείται από την επικράτηση των Ρωμαίων στην ανατολική Μεσόγειο, επομένως και στην Ελλάδα, οπότε και εγκαινιάζεται η περίοδος του αποκαλούμενου ρωμαϊκού ελληνισμού.
Μυκηναϊκή εποχή (16ος -12ος π.Χ. αιώνας)
Η περίοδος αντλεί την ονομασία της από το βασίλειο των Μυκηνών, για το οποίο υπάρχουν πολύ σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Εκτός από τους εντυπωσιακούς τάφους, με τα πλούσια κτερίσματα, μας έχουν σωθεί από την περίοδο αυτή κείμενα χαραγμένα σε πινακίδες από άργιλο και γραμμένα στη Γραμμική Β, συλλαβική γραφή, η οποία αποκρυπτογραφήθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα (εικόνα 1.1)· η γλώσσα, που αποκαλύφθηκε μετά την ανάγνωση της γραφής αυτής, μπορεί να θεωρηθεί πρώιμο στάδιο της ελληνικής, δεδομένου ότι περιλαμβάνει λέξεις, που συναντάμε αργότερα στο ελληνικό λεξιλόγιο (ἄναξ, τέμενος). Τα κείμενα αυτά αποτελούν τμήματα αρχείων από ανάκτορα (Πύλος, Μυκήνες, Κνωσός) και περιέχουν, κυρίως καταλόγους με οφειλές προς τον ηγεμόνα, προσφορές σε θεότητες κ.λπ.. Σε αντίθεση με τη Γραμμική γραφή Β του μυκηναϊκού κόσμου, η Γραμμική Α της μινωικής Κρήτης δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί, παραμένει, επομένως, απροσπέλαστη. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες ούτε από την προϊστορική Θήρα ούτε από τα νησιά του Αιγαίου, όπου άνθησε ο κυκλαδικός πολιτισμός.
Γεωμετρική και αρχαϊκή εποχή (9ος - 6ος π.Χ. αιώνας)
Είναι η εποχή, κατά την οποία στην κεραμική κυριαρχεί η γεωμετρική τέχνη, ενώ στη γλυπτική ο τύπος του κούρου και της κόρης. Ως προς τη γραφή, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η διαμόρφωση του ελληνικού αλφαβήτου, που φαίνεται πως στηρίχθηκε στο αντίστοιχο φοινικικό, το οποίο εμπλουτίστηκε με την υιοθέτηση συμβόλων για την απόδοση των φωνηέντων. Λόγω της ευκολίας στη χρήση της (με ελάχιστο αριθμό συμβόλων είναι δυνατόν να εκφραστούν γραπτώς όλα τα νοήματα, ενώ τα προηγούμενα συλλαβικά ή ιδεογραμματικά συστήματα γραφής απαιτούσαν από τον γραφέα να γνωρίζει πολύ μεγάλο αριθμό συμβόλων) η αλφαβητική γραφή γνώρισε σύντομα μεγάλη διάδοση, τροποποιώντας με ριζικό τρόπο τη λειτουργία της μνήμης και διευκολύνοντας την ίδρυση θεσμών. Η γραφή, στην αλφαβητική της εκδοχή, δεν αποτελεί πλέον αντικείμενο γνώσης εξειδικευμένων γραφέων αλλά πρόσφορο εργαλείο ενός κοινού πολιτισμού.
Στην επικράτηση του ελληνικού αλφαβήτου οφείλεται, χωρίς αμφιβολία, η καταγραφή των ομηρικών επών, στο δεύτερο ήμισυ του 8ου π.Χ. αιώνα. Τόσο η Ιλιάδα όσο και η Οδύσσεια αναφέρονται σε επεισόδια, που σχετίζονται με τον Τρωικό Πόλεμο και φαίνεται πως είχαν συντεθεί προφορικά, λίγο μετά τη λήξη του. Μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά (όπως, στη σύγχρονη εποχή, τα δημοτικά τραγούδια), έως ότου τους δόθηκε γραπτή μορφή από τον Όμηρο, η προσωπικότητα του οποίου αποτελεί άλυτο μυστήριο. Και τα δύο έπη μας παρέχουν εμμέσως πολύ σημαντικές πληροφορίες για τη δομή και την οργάνωση της κοινωνίας, την οποία περιγράφουν, ασχέτως αν παραμένει ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα ο προσδιορισμός της συγκεκριμένης κοινωνίας που αντικατοπτρίζεται σ᾽ αυτά, αν, δηλαδή, πρόκειται για την κοινωνία της εποχής της τρωικής εκστρατείας, της εποχής που ακολούθησε, κατά τη διάρκεια των λεγόμενων σκοτεινών αιώνων, ή της εποχής του Ομήρου.
Αξίζει, πάντως, να επισημανθεί, ότι η αρχαία ελληνική γραμματεία εγκαινιάζεται με ένα λογοτεχνικό έργο, τα έπη του Ομήρου, ενώ το θεμελιακό κείμενο της λατινικής γραμματείας είναι ένα νομοθέτημα, ο Δωδεκάδελτος νόμος. Πέρα από τον, αναμφισβήτητα τυχαίο, χαρακτήρα των ευρημάτων, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει ότι με τα καταστατικά του κείμενα καθένας από τους δύο αυτούς πολιτισμούς είναι σαν να δίνει το στίγμα των βαθύτερων προτιμήσεων και προτεραιοτήτων του· ο ελληνικός με την έμφαση στην ποίηση, ο ρωμαϊκός με την έμφαση στο δίκαιο.
Τα ομηρικά έπη αποτέλεσαν τα κείμενα, πάνω στα οποία θεμελιώθηκε, για πολλούς αιώνες, η πνευματική καλλιέργεια των Ελλήνων. Άλλη σημαντική καινοτομία, που χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή, είναι η εμφάνιση και παγίωση του θεσμού της πόλης-κράτους, στην οποία, για πρώτη φορά, ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος των μελών μιας κοινότητας συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων που την αφορούν.
Κλασική εποχή (5ος - 4ος π.Χ. αιώνας)
Στην περίοδο αυτήν κυριαρχεί, λόγω του πλούτου των μαρτυριών, μία πόλη, η Αθήνα, και ένα πολίτευμα, η δημοκρατία. Μία εντυπωσιακά μεγάλη ποικιλία γραπτών πηγών –δύσκολα θα μπορούσε κανείς να βρει το ανάλογό της– φωτίζει πτυχές της αθηναϊκής εμπειρίας. Οι κύριες γνώσεις μας προέρχονται από τις φιλολογικές πηγές, οι οποίες μας έχουν διασωθεί μέσω μακράς σειράς χειρόγραφων αντιγραφών, που ξεκινά ήδη από την Αρχαιότητα και φτάνει μέχρι την εποχή της τυπογραφίας. Στα κείμενα αυτά περιλαμβάνονται:
• ρητορικά έργα και, ειδικότερα, δικανικοί λόγοι, που εκφωνήθηκαν (ή επρόκειτο να εκφωνηθούν) στο δικαστήριο·
• έργα ιστορικών, όπως του Ηρόδοτου, του Θουκυδίδη ή του Ξενοφώντα·
• φιλοσοφικές πραγματείες, όπως οι Νόμοι του Πλάτωνα, που περιλαμβάνουν τη νομοθεσία μιας ιδανικής πολιτείας, ή η Ἀθηναίων Πολιτεία, που αποδίδεται στον Αριστοτέλη και παρέχει στοιχεία για την ιστορία και τη λειτουργία των θεσμών της Αθήνας (το συγκεκριμένο κείμενο δεν το γνωρίζουμε από τη χειρόγραφη παράδοση των αντιγραφών, αλλά από πάπυρο που ανακαλύφθηκε στην Αίγυπτο, στο τέλος του 19ου αιώνα) και, τέλος,
• έργα θεατρικά, τραγωδίες (π.χ. η Ὀρέστεια του Αισχύλου, η Ἀντιγόνη του Σοφοκλή) και κωμωδίες (π.χ. οι Ἐκκλησιάζουσες ή οι Σφῆκες του Αριστοφάνη), από τα οποία αντλούνται πολύ σημαντικά στοιχεία για τις αντιλήψεις γύρω από το δίκαιο, την ενοχή και την τιμωρία, καθώς και κάποιες λεπτομέρειες για την καθημερινότητα των λαϊκών συνελεύσεων ή των λαϊκών δικαστηρίων της Αθήνας.
Αν εξαιρέσει κανείς τα ιστορικά έργα, τα υπόλοιπα ανήκουν σε κατηγορίες κειμένων που, για πρώτη φορά, εμφανίζονται στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Τέλος, εξαιρετικά σημαντική πηγή πληροφοριών αποτελούν οι επιγραφές. Πρόκειται για κείμενα χαραγμένα σε σκληρή επιφάνεια, όπως η πέτρα, που είχαν αναρτηθεί σε κάποιον δημόσιο χώρο και τα έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές. Τα κείμενα αυτά, που, μεταξύ άλλων, μας έχουν διασώσει αυτούσιες νομοθετικές διατάξεις, αποτελούν αντικείμενο μελέτης ιδιαίτερου φιλολογικού κλάδου, της επιγραφικής.
Ελληνιστική εποχή (4ος - 1ος π.Χ. αιώνας)
Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η επικράτηση στην Ελλάδα του βασιλείου της Μακεδονίας, με τον βασιλιά Φίλιππο Β΄, και η εξάπλωση του ελληνισμού στην Ανατολή, με τον γιο του, τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Το επίθετο ελληνιστικός, με το οποίο προσδιορίζεται η εποχή αυτή, παραπέμπει σ᾽ αυτήν ακριβώς τη μεταφύτευση του ελληνισμού έξω από τον παραδοσιακό του περίγυρο· ο όρος προέρχεται από το ρήμα ἑλληνίζειν, που υποδήλωνε τη γνώση της ελληνικής γλώσσας από μη-Έλληνες, φαινόμενο πολύ διαδεδομένο μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Ο θεσμός της βασιλείας είναι κυρίαρχος κατά την περίοδο αυτήν, ωστόσο οι πόλεις-κράτη δεν εξαφανίζονται, παρ᾽ όλο που, παλαιότερα θεωρούνταν ότι η μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.), κατά την οποία ένας συνασπισμός πόλεων της νότιας Ελλάδας ηττήθηκε από τον Φίλιππο Β᾽, είχε σημάνει το τέλος τους. Ενδελεχέστερη έρευνα έχει καταδείξει ότι θεσμοί των πόλεων-κρατών εξακολουθούν να λειτουργούν, σχεδόν όπως παλαιότερα, με τη διαφορά, φυσικά, ότι η αυτονομία τους περιορίζεται από το μοναρχικό πλαίσιο, εντός του οποίου στο εξής λειτουργούν. Ας σημειωθεί, ακόμη, ότι κατά την ίδια αυτήν περίοδο ιδρύονται πολλές καινούργιες πόλεις-κράτη, τόσο από τον Μεγάλο Αλέξανδρο όσο και από τους διαδόχους του.
Αν στην κλασική εποχή το κέντρο βάρους εστιάζεται στην Αθήνα, από όπου υπάρχει πλήθος πηγών, στην ελληνιστική περίοδο το κέντρο βάρους εστιάζεται στην Αίγυπτο, η οποία διοικείται από μονάρχες, που κατάγονται από τη μακεδονική αυλή. Στη χώρα αυτή έχει βρεθεί μεγάλος αριθμός ελληνικών κειμένων, γραμμένων σε παπύρους.
Ο πάπυρος ως υλικό γραφής κατασκευαζόταν από τον μίσχο του ομώνυμου καλαμιού, που φυόταν στις όχθες του Νείλου. Αν η μεγάλη πλειονότητα των παπυρικών κειμένων, που μας έχουν σωθεί προέρχεται από την Αίγυπτο, δεν οφείλεται τόσο στο ότι εκεί ήταν ο τόπος παραγωγής της πρώτης αυτής ύλης, όσο στην ξηρασία του ερημικού της εδάφους, που δημιούργησε τις ιδανικές συνθήκες για τη διατήρησή τους. Τα κείμενα αυτά, η μελέτη των οποίων ανήκει σε ιδιαίτερο φιλολογικό κλάδο, την παπυρολογία, περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, αντίγραφα βασιλικών διαταγμάτων, διοικητική αλληλογραφία, συμβάσεις, διαθήκες, κ.ά.
Ρωμαϊκός ελληνισμός (1ος π.Χ. - 4ος μ.Χ. αιώνας)
Η αλλαγή, η οποία συντελείται κατά την περίοδο αυτήν, συνίσταται στο ότι τη θέση των ελληνιστικών μοναρχών καταλαμβάνει ο Ρωμαίος αυτοκράτορας. Η ελληνόφωνη Ανατολή εθίζεται στη ρωμαϊκή εξουσία και ταυτοχρόνως απορρίπτει τον πλήρη εκρωμαϊσμό της. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εξελίσσεται σε έναν κόσμο μεγάλης ποικιλίας ταυτοτήτων, επομένως και δικαίων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου