Τζων Λοκ - Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση.
Κατά το Λοκ, στην ψυχή δεν υπάρχει κανένα προεμπειρικό γνωστικό στοιχείο. Η ψυχή διαθέτει μόνο επίκτητες ικανότητες, οι οποίες έχουν ως αφετηρία τις αισθήσεις.
Περιώνυμη είναι η φράση του Λοκ: «Δεν υπάρχει τίποτα στο νου που να μην υπήρξε προηγουμένως στις αισθήσεις».
Τις πληροφορίες για τον εξωτερικό κόσμο, διδάσκει, τις δεχόμαστε από ένα είδος εξωτερικής αίσθησης, υπάρχει όμως παράλληλα και μια εσωτερική ψυχική ενέργεια, που επεξεργάζεται τα στοιχεία της εξωτερικής αίσθησης και με βάση αυτά δημιουργεί συνθετότερα.
O Βολτέρος υποστήριζε ότι, ενώ οι πριν από το Λοκ μάς έδωσαν το μυθιστόρημα της ψυχής, ο Λοκ μάς έδωσε την ιστορία της.
Μπέρκλεϋ και Χιουμ
Ο Μπέρκλεϋ και ο Χιουμ εγκαταλείπουν τη μετριοπαθή τοποθέτηση του Λοκ και οδηγούν τον εμπειρισμό ως τις ακραίες συνέπειές του.
O Μπέρκλεϋ όχι μόνο αρνείται να δεχτεί ότι υπάρχουν έμφυτες έννοιες, αλλά αμφισβητεί την ύπαρξη ακόμη και των λογικών εννοιών, που είναι προϊόν νοηματικής διεργασίας με τη διαδικασία της λογικής αφαίρεσης.
Εκείνο που πραγματικά υπάρχει, κατά τον Μπέρκλεϋ, είναι οι συγκεκριμένες παραστάσεις, δηλαδή οι νοητικές εικόνες αυτού εδώ του ανθρώπου, αυτού εδώ του αλόγου, αυτού εδώ του δέντρου, για παράδειγμα. Και αυτές όμως έχουν κύρος μόνο εφόσον αναφέρονται κάθε φορά σε δεδομένα που τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας.
O Μπέρκλεϋ φτάνει στο σημείο να αμφισβητεί ακόμη και την ύπαρξη ανεξάρτητων υλικών αντικειμένων.
Ο Χιουμ πηγαίνει ακόμη πιο μακριά.
Όχι μόνο αντικαθιστά, όπως και ο Μπέρκλεϋ, τις αφηρημένες έννοιες με συγκεκριμένες εντυπώσεις και παραστάσεις των κατ’ αίσθηση πραγμάτων, αλλά και αρνείται το φορέα όλων εκείνων των διεργασιών, με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε, κατανοούμε και ερμηνεύουμε τον κόσμο - με ένα λόγο: αυτό που ονομάζουμε «ψυχή».
Κατά το Χιουμ, όταν προσπαθεί κανείς να εντοπίσει μέσα του την ψυχή, δε βρίσκει τίποτα περισσότερο από τη δέσμη των αντιλήψεων που προέρχονται από τις αισθήσεις.
Περίφημη είναι η κριτική που ασκεί στην έννοια της αιτίας, προσπαθώντας να την εμφανίσει ως προϊόν ψυχολογικού συνειρμού.
Συνήθως πιστεύουμε ότι στο πνεύμα μας υπάρχει κάποια έμφυτη λογική αρχή, σύμφωνα με την οποία κάθε αποτέλεσμα πρέπει να οφείλεται σε ένα αίτιο. Πρόκειται για την αρχή της αιτιότητας. Τέτοια αρχή δεν υπάρχει στ’ αλήθεια, διδάσκει ο Χιουμ. Εκείνο που πραγματικά υπάρχει είναι ορισμένα εμπειρικά διαπιστωμένα γεγονότα που χρονικά προηγούνται και κάποια άλλα επίσης εμπειρικά διαπιστωμένα γεγονότα που χρονικά ακολουθούν κατά τρόπο σταθερό. Εμείς απλώς συνδέουμε ψυχολογικά – ή, καλύτερα, συνειρμικά – αυτές τις δύο κατηγορίες των γεγονότων και έχουμε την ψευδαίσθηση ότι τάχα υπάρχει μέσα μας η λογική αρχή της αιτιότητας.
Ιδού ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: βάζουμε τη χύτρα στη φωτιά και ύστερα από ένα χρονικό διάστημα βλέπουμε το νερό να βράζει. Το εμπειρικά διαπιστωμένο γεγονός της χύτρας πάνω στη φωτιά προηγείται και το εμπειρικά διαπιστωμένο γεγονός του βρασμού ακολουθεί. Όταν το ίδιο πράγμα επαναληφθεί πολλές φορές, καταλήγουμε να θεωρούμε αιτία του βρασμού τη φωτιά, γιατί τη χρονική ακολουθία των φαινομένων τη μετατρέπουμε σε αιτιώδη σχέση μεταξύ τους. Αλλά κάνουμε και κάτι ακόμη: την αιτιώδη σχέση την προβάλλουμε στο μέλλον με τέτοιο τρόπο, ώστε να είμαστε βέβαιοι ότι κάτω από τις ίδιες προϋποθέσεις (χύτρα με νερό στη φωτιά) θα έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα (βρασμό).
Όμως αυτό που ονομάζουμε έννοια της αιτίας οφείλεται σε ψυχολογικό συνειρμό και, σε τελευταία ανάλυση, είναι θέμα διαπλοκής εμπειρικών δεδομένων.
Απορρίπτοντας όμως την έννοια της αιτίας, ο Χιουμ αμφισβητεί στην ουσία ριζικά την κανονικότητα της πραγματικότητας και τη διαρκή ισχύ των φυσικών νόμων. Επιπλέον, ισχυρίζεται ότι δεν επιτρέπεται να γενικεύουμε επαγωγικά τις διαπιστώσεις μας, δηλαδή να πιστεύουμε ότι κάτι που το παρατηρήσαμε αναρίθμητες φορές ως τώρα να συμβαίνει κάτω από ορισμένες συνθήκες θα συμβεί και στο μέλλον ξανά.
Το μέλλον μπορεί να μη μοιάζει καθόλου με το παρελθόν, σύμφωνα με το Χιουμ. Το νερό της χύτρας πάνω στη φωτιά μπορεί ξαφνικά να μη βράσει. Και ο ήλιος μπορεί να μην ανατείλει την επόμενη ημέρα, όπως έκανε διαρκώς μέχρι σήμερα. Με τον τρόπο αυτό, ο Χιουμ περνά από τον ακραίο εμπειρισμό του σε ένα είδος σκεπτικισμού.
Αποδεχόμενος αποκλειστικά και μόνο τα ατομικά και χωριστά δεδομένα των αισθήσεων, ο Χιουμ δημιουργεί μια γνωσιολογία που αμφισβητεί την ύπαρξη όχι μόνο της ψυχής, του νου και των αιτιακών σχέσεων αλλά και των ίδιων των υλικών αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου που μας περιβάλλει.
Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως υπάρχουν πέτρες, σπίτια, τραπέζια, άλογα κτλ. Το μόνο που συλλαμβάνουμε άμεσα με τις αισθήσεις μας είναι παροδικές εντυπώσεις χρωμάτων, ήχων, σημείων κτλ., από τις οποίες ο νους μας συνθέτει τις παραστάσεις συνεχών αντικειμένων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου