Erwin Panofsky - Μελέτες Εικονολογίας: Ουμανιστικά Θέματα στην Τέχνη της Αναγέννησης

Ιστορία της Τέχνης ονομάζουμε τη μελέτη των καλλιτεχνικών αντικειμένων, έτσι όπως διαμορφώθηκαν μέσα από την ιστορική εξέλιξη και τα υφολογικά χαρακτηριστικά και πλαίσια, όπως είναι το είδος, ο σχεδιασμός, η μορφή και το στυλ. Η ερμηνεία και ανάλυση των έργων τέχνης είναι στην ουσία μια διαδικασία ανάγνωσης και αναγνώρισης της ανθρώπινης δημιουργικότητας και κατ’ επέκταση της πολιτισμικής δημιουργίας. Ήδη από την αρχαιότητα γνωρίζουμε ότι αναπτύχθηκαν μέθοδοι, που οδηγούσαν σε μια πιο συστηματική κατανόηση του τι εστί έργο τέχνης και ανθρώπινη δημιουργικότητα.

Από τον Ξενοκράτη (περ. 280 π.Χ.) μέχρι τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (23–79 μ. Χ.) και αργότερα από τον Giorgio Vasari (1511-1574) μέχρι τον Roland Barthes (1915-1980) η τέχνη έγινε αντικείμενο έρευνας και μελέτης τόσο σε επίπεδο κατανόησης του περιεχομένου και της φόρμας όσο και σε επίπεδο σπουδαιότητάς της μέσα στην κοινωνία. Η προσπάθεια αφορούσε κυρίως τον προσδιορισμό αντικειμενικών κριτηρίων πρόσληψης ενός έργου τέχνης. Γι’ αυτό το λόγο οι μέθοδοι που αναπτύχθηκαν αφορούσαν κυρίως την οντολογία και ιστορικότητα των αντικειμένων, το οποία σε συνδυασμό με τα τεχνικά χαρακτηριστικά έδιναν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τη φύση και το νόημα του έργου τέχνης.  

Το 1939 ένας από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς της τέχνης, ο Erwin Panofsky (1892-1968), δημοσίευσε το βιβλίο του με τίτλο «Μελέτες Εικονολογίας: Ουμανιστικά Θέματα στην Τέχνη της Αναγέννησης», όπου αναλύει τη διαφορά εικονογραφίας και εικονολογίας. Στο βιβλίο αυτό ο Panofsky αναφέρει ότι η εικονογραφία επεξηγεί το θέμα ή το περιεχόμενο ενός έργου τέχνης με βάση τις αναφορές στην λογοτεχνία και σε άλλες πηγές. Αντίθετα η εικονολογία μελετά το γενικότερο πλαίσιο του πολιτισμού και του πνεύματος ενός χώρου και μιας εποχής. Με άλλα λόγια η εικονολογία προσπαθεί να ερμηνεύσει τις συνθέσεις, τους συμβολισμούς και τα νοήματα που πραγματεύεται ο καλλιτέχνης. Είναι μια μέθοδος σύνθεσης, που ενοποιεί όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες οι οποίες είναι απαραίτητες, ώστε να κατανοήσουμε την αξία ενός έργου τέχνης. 

Η μέθοδος ανάλυσης του Panofsky αποτελείται από τρία στάδια (strata), τρείς άξονες μελέτης της εικόνας. Στο πρώτο στάδιο ο ερευνητής αναλύει το έργο όσο το δυνατό περισσότερο αντικειμενικά, απομονώνοντας ταυτόχρονα εκείνα τα σημεία που συνθέτουν τα εικονογραφικά σύμβολα. Παράλληλα μελετά και αναλύει την τεχνοτροπία. Μέσα από την αποκωδικοποίηση αυτών των σημείων αναγνωρίζεται με καθαρότητα ο λόγος για τον οποίο χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης τα συγκεκριμένα εικονογραφικά σύμβολα. 

Το δεύτερο στάδιο είναι το εικονογραφικό. Ο ερευνητής έχοντας γνώση της τέχνης της εποχής που ερευνά, προβαίνει σε μια συγκριτική μελέτη με έργα άλλων γνωστών καλλιτεχνών της ίδιας εποχής. Αυτό το στάδιο προϋποθέτει βαθιά γνώση των πολιτισμικών και εικονογραφικών πλαισίων. Το τρίτο στάδιο είναι το εικονολογικό επίπεδο. Εδώ ο ερευνητής καλείται να ενσωματώσει το έργο τέχνης μέσα στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Το έργο τέχνης σε αυτό το σημείο δε θεωρείται ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά προϊόν του συνολικού κοινωνικο-ιστορικού περιβάλλοντος.      

Επιδίωξη της εικονολογικής ανάλυσης και μελέτης είναι η ερμηνεία της εικόνας και του έργου τέχνης, εντάσσοντάς τα μέσα στον κόσμο των βιωμάτων των καλλιτεχνών και του κοινού, στην κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική πραγματικότητα και γενικά σε ό,τι αποτελεί την κοσμοθεωρία ενός λαού. Το έργο τέχνης είναι ο καθρέπτης της κοινωνίας που την παράγει, αφού περάσει μέσα από την ιδεολογία, την αισθητική και τους κανόνες της οπτικής μιας κοινωνίας. Με άλλα λόγια, ο καλλιτέχνης δεν είναι μόνο «υπόλογος» ως προς το έργο του αλλά κυρίως προς την κοινωνία και την ιστορία. Αυτός είναι το «χέρι» που δημιουργεί τον «καθρέπτη».

Όπως γίνεται κατανοητό η μεθοδολογία του ιστορικού της τέχνης προσπαθεί να εξαλείψει ή να περιορίσει τα επιχειρήματα, ότι η τέχνη είναι υποκειμενική, η τέχνη είναι αυτόνομη, ο καλλιτέχνης μπορεί να μην έχει καμία σχέση με το δημιούργημά του κτλ. Η μέθοδος του Panofsky, σε συνδυασμό και με άλλους σύγχρονους ιστορικούς της τέχνης (Riegl, Wickhoff, Wölfflin, Dvořák, Strzygowski κ.α.) και θεωρητικούς/επιστήμονες (Freud, Jung, Marx, Barthes, Adorno κ.α.), μπορεί να εφαρμοστεί για την ερμηνεία και άλλων μορφών τέχνης (Αρχιτεκτονική, Ποίηση, Λογοτεχνία, Θέατρο, Κινηματογράφος, Φωτογραφία, Κόμικς, Μουσική κτλ.).

Υπάρχει μια αλληλεξάρτηση ανάμεσα στο έργο, την κοινωνία και το δημιουργό. Το κάθε μέρος επηρεάζει και επηρεάζεται από το άλλο. Συνεπώς η τέχνη είναι καθαρά μια πολιτική και κοινωνικά «ιδεολογική πράξη»

Ο Έρβιν Πανόφσκι (1892 - 1968) ήταν διακεκριμένος Γερμανός ιστορικός τέχνης, γνωστός κυρίως για το έργο του πάνω στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή τέχνη και τη συνεισφορά του στην εικονολογία. Ξεκίνησε σπουδές νομικής στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, σύντομα όμως στράφηκε στην ιστορία της Τέχνης. Η διδακτορική του διατριβή είχε ως θέμα τη συσχέτιση του έργου του Άλμπρεχτ Ντύρερ με την ιταλική σχολή. Το 1926 διορίστηκε τακτικός καθηγητής ιστορίας της τέχνης στο πανεπιστήμιο του Αμβούργου έχοντας νωρίτερα ολοκληρώσει υφηγεσία με θέμα τον Μιχαήλ Άγγελο.

Το 1934 μετανάστευσε στις ΗΠΑ, όπου αργότερα απέκτησε και την αμερικανική υπηκοότητα και διορίστηκε καθηγητής στο Πρίνστον και στο Χάρβαρντ. Το 1939 δημοσίευσε τις Μελέτες Εικονολογίας (πρωτότυπος τίτλος Studies in Iconology: Humanist Themes in the Art of the Renaissance) όπου αναλύει τη διάκριση μεταξύ εικονογραφίας και εικονολογίας. 

Το έργο του για την πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική (Early Netherlandish Painting) ξεχωρίζει για την λεπτομερή εικονογραφική του ανάλυση, εστιάζοντας στη σταδιακή ενσωμάτωση των χριστιανικών συμβόλων στη ρεαλιστική απεικόνιση του κόσμο