Οι Αδελφοί της Αγνότητας - Rasā‘il Ikhwān al-Ṣafā’ wa-khillān alwafā

Η θεώρηση της μουσικής ως φαινομένου αλληλένδετου και σε αλληλεπίδραση με μια σειρά άλλα, μη μουσικά φαινόμενα, την οποία ανέπτυξε ο αλ-Κίντι, βρήκε θερμούς οπαδούς σε μια ομάδα διανοουμένων που έδρασε στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα στη Βασόρα, χρησιμοποιώντας στα γραπτά της το όνομα Αδελφοί της Αγνότητας (Ikhwān al-Ṣafā’).

Γνωρίζουμε ότι τα μέλη αυτής της ομάδας ήταν οπαδοί του ισμαηλητικού κλάδου του σιιτικού Ισλάμ, γεγονός που τους επέβαλε τη διατήρηση της μυστικότητας σχετικά με τις πολιτικές και τις συγγραφικές δραστηριότητές τους.

Οι απόψεις και η διδασκαλία των Αδελφών της Αγνότητας αποτυπώθηκαν στη μορφή 52 Επιστολών, γνωστών με τον τίτλο Rasā‘il Ikhwān al-Ṣafā’ wa-khillān alwafā’, οι οποίες κάλυπταν μεγάλο εύρος θεμάτων, συμπεριλαμβανομένων των διαφόρων επιστημών.

Η 5η επιστολή αφορά τη μουσική (Marquet, 1986).

Εάν για τον αλ-Κίντι η θεωρητική ενασχόληση με τη μουσική είχε ως πρωταρχικό σκοπό τη γνώση και έπειτα τη διατήρηση της υγείας και τη θεραπεία, για τους Αδελφούς της Αγνότητας οι επιστήμες και η μουσική έχουν ως απώτερο στόχο την επίτευξη εγγύτητας μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού.

Ο Fadlou Shehadi συνοψίζει τη φιλοσοφία των Αδελφών της Αγνότητας αναφερόμενος στον απώτερο στόχο της μουσικής εμπειρίας που έχει χαρακτήρα πνευματικό και μυστικιστικό: «Η επίτευξη αυτού του υψηλού στόχου είναι εφικτή μέσω της αξίωσης συνάφειας μεταξύ της μουσικής και της σύστασης των υψηλότερων σφαιρών της ύπαρξης» (Shehadi, 1995, σσ. 35-36).

Αυτή η θεώρηση αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα σύνθεσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και των επιστημών και των αρχών του Ισλάμ.

Στην προσέγγισή τους οι Αδελφοί της Αγνότητας υιοθετούν, με ελάχιστες παραλλαγές, τους συσχετισμούς και τις συνάφειες της μουσικής με μη μουσικά στοιχεία που διατυπώνει ο αλ-Κίντι. Σε αντίθεση με τον αλ-Κίντι, ο οποίος δίνει μεγάλη έμφαση στη θεραπεία, οι Αδελφοί της Αγνότητας εστιάζουν στην αρχή των αναλογιών και των αριθμών κατά τη συζήτηση των συσχετισμών μεταξύ της μουσικής και του κόσμου (Shehadi 1995, 35).

Ένα από τα ενδιαφέροντα θέματα στα οποία δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην 5η Επιστολή είναι η φύση του ήχου.

Εδώ αποτυπώνεται το φάσμα της προσέγγισης του ήχου ως φαινομένου, από την φυσική θεώρησή του έως την πνευματική η οποία επικυρώνεται και με την παράθεση του κορανικού στίχου (23: 78) στο τέλος τους.

Συγκεκριμένα ο ήχος και ο τρόπος παραγωγής του ορίζονται λεπτομερώς ενώ γίνεται διάκριση μεταξύ «έμψυχων» και «μη έμψυχων ήχων », όπου οι μη έμψυχοι ήχοι χωρίζονται περαιτέρω σε φυσικούς και τεχνητούς ήχους. Επιπροσθέτως, το σχετικό χωρίο για τον ήχο είναι πλούσιο σε αναφορές σε διάφορα μουσικά όργανα επιβεβαιώνοντας τη σημασία των Επιστολών ως σημαντικής πηγής για τη μουσική, πέραν των φιλοσοφικών ζητημάτων (Wright, 2008, 2010, σσ. 23-37).

5η Επιστολή

Κεφάλαιο 3

Σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η ακοή προσλαμβάνει τους ήχους

Σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η ακοή προσλαμβάνει τις αισθητηριακές της πληροφορίες, δηλαδή τους ήχους [aṣwāt ], πρέπει να γνωρίζεις, αγαπητέ αδελφέ, ότι υπάρχουν δύο κατηγορίες ήχων: αυτοί που είναι εκ προελεύσεως έμψυχοι και αυτοί που δεν είναι. Η δεύτερη κατηγορία χωρίζεται σε άλλες δύο: σε αυτήν των φυσικών ήχων και σε αυτήν των τεχνητών ήχων, όπου οι φυσικοί ήχοι είναι αυτοί όπως ο ήχος της πέτρας, του σίδερου, του ξύλου, του κεραυνού, και όλων των άψυχων, αδρανών σωμάτων, ενώ οι τεχνητοί ήχοι είναι αυτοί όπως ο ήχος του τυμπάνου [ṭabl ], της τρομπέτας [būq], της φλογέρας [zamr] και των εγχόρδων [awtār], και άλλων παρόμοιων.

Οι έμψυχοι ήχοι είναι επίσης δύο κατηγοριών: η μία είναι έλλογη [manṭiqī], και η άλλη όχι· αυτή η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από τους ήχους όλων εκείνων των ζώων τα οποία δεν είναι προικισμένα με το χάρισμα της λογικής ομιλίας [ghayr nāṭiq].

Οι εκφορές λοιπόν είναι αυτοί που παράγονται από τον άνθρωπο και είναι δύο κατηγοριών: αυτές με σημασία [dāll] και αυτές χωρίς. Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από ήχους όπως το γέλιο, το κλάμα, και οι κραυγές, με λίγα λόγια, όλους τους ήχους χωρίς λέξεις, ενώ οι ήχοι με σημασία είναι ο λόγος και οι προφορές που αποτελούνται από λέξεις.

Όλοι αυτοί οι ήχοι είναι αποτέλεσμα του αντίκτυπου [qar‘] που προκύπτει από τη σύγκρουση [taṣādum] των σωμάτων. Ο αέρας, εξαιτίας της υπερβολικά αραιής φύσης του, της ελαφρότητας της σύστασής του και της ταχύτητας της κίνησης των μορίων του, διεισδύει στον χώρο μεταξύ των σωμάτων, έτσι ώστε όταν το ένα σώμα κτυπά το άλλο, αυτός ο αέρας ξεγλιστρά γρήγορα ανάμεσά τους, στροβιλίζεται προς τα μπρος και προχωρά σε κύματα προς όλες τις κατευθύνσεις, παίρνοντας σφαιρική μορφή κατά την κίνησή του, που διευρύνεται σε πλάτος όπως η φιάλη που δουλεύει ο υαλουργός, και όσο περισσότερο η μορφή του μεγαλώνει, τόσο η κυματοειδής κίνησή του αδυνατίζει έως ότου εξασθενίσει και περάσει εντέλει σε ακινησία.

Ο αέρας με την κυματοειδή του κίνηση εισέρχεται στην ακοή οποιουδήποτε ανθρώπου ή ζώου προικισμένου με αυτιά που βρίσκονται κοντά στον χώρο και φτάνει τα κανάλια του αυτιού [ṣimākhān] στο οπίσθιο μέρος του εγκεφάλου. Εκεί ο αέρας ταλαντώνεται, και έτσι η ακοή διακρίνει αυτή την κίνηση ως μεταβολή. Πρέπει να γνωρίζεις ότι κάθε ήχος έχει μια μοναδική ιδιότητα, χαρακτήρα, και πνευματική [rūḥānī] μορφή, και αυτό εξαιτίας του εκλεπτυσμένου χαρακτήρα της σύστασής του και της λεπτότητας της φύσης του· ο αέρας μπορεί να μεταφέρει οποιονδήποτε ήχο, διαφυλάττοντας τη μορφή και το σχήμα του έτσι ώστε να μη συγχέεται με άλλους, και άρα προστατεύοντάς τον από [οποιαδήποτε] παραμόρφωση πριν τον μεταβιβάσει στον τελικό προορισμό και τον απόλυτο σκοπό του, στην ακοή, που βρίσκεται στο μπροστινό/εμπρόσθιο μέρος του εγκεφάλου, «και είναι Εκείνος που έφτιαξε για σας (τη δύναμη) της ακοής, της όρασης, και της καρδιάς (την αντίληψη) (για να αισθάνεστε και να καταλαβαίνετε). (Κι όμως) πολύ λίγες είναι, οι ευχαριστίες (που δίνετε)» (Κοράνι, 23:78). (Wright, 2010, σσ. 86-87)

Questions addressed in the interview:
1. How does the epistle ‘On Music’ fit into the overall framework of the Rasa’il Ikhwan al-Safa’? (0:10)
2. What were the particular linguistic challenges associated with the manuscripts you worked with? (3:00)
3. Do the musical concepts and technical language lend themselves easily to English or is there much that is specific to the time, culture and language? (5:44)
4. What do the Ikhwan al Safa’ consider to be the psychological applications of music? (8:55)
5. In what way do the Ikhwan relate music to spirituality? (11:25)
6. It has been said that the Ikhwan are not very conceptually innovative. What are the features of this text that make it unique? (15:43)
7. How do you view the Rasa’il’s contribution more broadly to the arts and sciences? (19:09)

➤ Σουφισμός και μουσική