Joseph Beuys

Kρατώντας τη ρέπλικα του στέμματος που φορούσε ο Τσάρος Ιβάν ο Τρομερός

Ο Γιόζεφ Μπόις (Joseph Heinrich Beuys). Γερμανός καλλιτέχνης, γλύπτης, θεωρητικός και παιδαγωγός της τέχνης, υπήρξε ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη επιρροή στην εικαστική πραγματικότητα της μεταπολεμικής Ευρώπης και της Αμερικής.



Τον χαρακτήρισαν «σαμάνο της τέχνης και του σύγχρονου κόσμου, πρωτοπόρο, ανανεωτή».
Μίλησε για την κοινωνική γλυπτική (social sculpture),η οποία ήταν το κέντρο της θεωρίας του.

Κατά τη «θεωρία της γλυπτικής» του, ο άνθρωπος και η ενέργεια για δημιουργικότητα που εμπεριέχει είναι η γλυπτική. «Ο Ανθρωπος είναι το κέντρο του έργου τέχνης. Αυτός είναι το γλυπτό, ένα γλυπτό προικισμένο με σκέψη, ευαισθησία και θέληση». Επίσης, για την τέχνη υποστήριζε ότι πρέπει να περιλάβει και την έννοια της επιστήμης, καλύπτοντας όλο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και ότι ο καθένας είναι καλλιτέχνης, αφού έχει την ικανότητα να είναι μια δημιουργική ύπαρξη.

Γλυπτική είναι η γλώσσα, η σκέψη, η διανόηση. Άλλοι τον είπαν τσαρλατάνο. Και τι είναι τώρα αυτά τα έργα με τις τσόχες και το λίπος. Αυτά είναι εύκολα, μπορεί να τα κάνει ο καθένας:

«Κοιτάξτε εγώ θα έλεγα ας τα δοκιμάσουν και αυτοί που λένε ότι μπορούν να τα κάνουν και θα δούμε ποιόν θα ενδιαφέρουν. Υπάρχει ένα μυστικό, πως αυτό αναστατώνει κάποιον και όταν κάποιος άλλος κάνει κάτι παρεμφερές δεν ενδιαφέρει κανέναν.»

Mέρος της εγκατάστασης του  Joseph Beuys που φέρει τον τίτλο «Iphigenie», όπως εκτέθηκε το 2012 στο Παντέν της Γαλλίας 

Ο Beuys έδωσε μια άλλη οπτική θέασης της τέχνης σήμερα, με συνέπεια, μορφές δημιουργίας πέραν της ζωγραφικής και της γλυπτικής να εντάσσονται στη σφαίρα των εικαστικών τεχνών. Και σε αυτό, μέσω του Beuys, η Ευρώπη κέρδισε το παιχνίδι της πρωτοκαθεδρίας από την Αμερική, ένα παιχνίδι που μεταπολεμικά έκλινε στον πέραν του Ατλαντικού Νέο Κόσμο.

Όσες αναδρομικές εκθέσεις του Γερμανού καλλιτέχνη έχουν γίνει αφήνουν μια παράξενη αίσθηση, όπως όταν πρωτοαντικρίζεις τα τοιχώματα στο σπήλαιο του Λασκώ. Ο Μπόις πέθανε το 1986 κι αυτά τα αντικείμενα που άφησε: πιάνο τυλιγμένο σε κετσέ, φιαλίδια, καρέκλα καλυμμένη με λίπος, πρέσες για ελιές, κομμάτια βασάλτη, σχέδια, γίνονται ίχνη εξίσου αινιγματικά με κείνες τις προϊστορικές τοιχογραφίες. 

Κυκλοφορoύσε μονίμως μ’ ένα τσόχινο καπέλο κι ένα ψαράδικο γιλέκο

Το έργο του κουβαλάει τις επιδράσεις του εσωτερισμού του Rudolph Steiner, με τη σειρά του επηρεασμένου από τον σπιριτουαλισμό του Γκαίτε και των Γερμανών ρομαντικών. Χρησιμοποιεί το κερί, το λίπος, το χώμα, το αίμα, το θειάφι, το ξύλο. Μέσα εκεί, βάζει τη ζωή του, τη δουλειά του, τη θέση του στον κόσμο.

Γεννήθηκε το 1921, στους κόλπους μιας τυπικής καθολικής μεσοαστικής οικογένειας, υποχρεώθηκε να γίνει μέλος της χιτλερικής νεολαίας, πολέμησε στο ρωσικό μέτωπο ως πιλότος της Λουτβάφε, καταρρίφθηκε το 1943 στην Κριμαία. Τη ζωή του χρωστάει στους Τατάρους, που προστάτεψαν το κορμί του από το κρύο και την υποθερμία, καλύπτοντάς το με ζωικό λίπος και ταΐζοντάς τον μέλι. Έτσι ισχυρίστηκε.

Αυτά που ακολουθούν είναι το πάθος για τον Τζένγκις Χαν, τα επιστημονικά πειράματα, την ανάσταση, οι πρώτες εκθέσεις με αντικείμενα που μάζεψε στην ύπαιθρο, τα όνειρα ότι είναι ένας βοσκός που περιβάλλεται από φανταστικά ζώα. Τέλος, η απόφαση να γίνει καλλιτέχνης και μάλιστα γλύπτης, στα 30 του. Ενδιαφέρεται για την αλχημεία, την ανθρωποσοφία, τις εξελικτικές θεωρίες.

Το μανιφέστο του, μια διαδικασία κάθαρσης, μεταφράζεται σε σχέδια, ακουαρέλες (πάνω από τερακόσιες μεταξύ 1945 και 1976) και το «the Secret Block for a Secret Person in Ireland». Το τελευταίο, ευθεία αναφορά στον Τζόις που θαυμάζει και το Finnegan’s wake. Άλλη πτυχή της δουλειάς του, οι εγκαταστάσεις, οι δράσεις, τα χάπενινγκς.

Ένα από τα πιο γνωστά το «Coyote: I like America and America likes me», όπου εμφανίζεται να εγκαταλείπει το σπίτι του στο Ντύσελντορφ πάνω σ’ ένα φορείο, να διασχίζει τον Ατλαντικό αεροπορικώς, να φτάνει στο Μανχάταν, να επιβιβάζεται σε ασθενοφόρο, πάντα χωρίς να πατάει το πόδι του σε αμερικανικό έδαφος, και να εγκαθίσταται στην γκαλερί René Block φασκιωμένος σε μια τσόχινη κουβέρτα. Για 3 μέρες, καθισμένος σ’ ένα πάτωμα στρωμένο με άχυρα και φύλλα της Wall Street Journal, με μόνη παρέα ένα κογιότ. Τραβάει φωτογραφίες και τις στέλνει σ’ έναν φυλακισμένο στη Σκοτία που φτιάχνει απ’ αυτές ένα γλυπτό.

Εγκατάσταση έργων του Μπους στο Centre Pompidou στο Παρίσι

Στον Μπόις εκφράζεται μια αντίληψη της γλυπτικής και της τέχνης που θέλει να περιλάβει όλη την ανθρώπινη δραστηριότητα και θεωρεί σκέψη και γλώσσα ως αυτούσια πλαστικά υλικά.

Μερικά από τα 7.000 δενδρύλλια οξιάς στο Κάσελ 

Από το κίνημα Fluxus της δεκαετίας του ’60 ώς τη φύτευση 7.000 δενδρυλλίων οξιάς στο Κάσελ το 1985, από την ίδρυση του Ελεύθερου Διεθνούς Πανεπιστημίου (FIU) το 1973 ώς τη στράτευσή του με το κόμμα των Πρασίνων στη Γερμανία, δεν έπαψε να καταλύει τα όρια τέχνης και πολιτικής, οδηγημένος από τη πεποίθηση ότι «κεφάλαιο=δημιουργικότητα=ανθρώπινο ον».

Γενικά το fluxus, όπως φανερώνει η λατινική ρίζα flux-ροή, με βάση τις θεωρίες του Marcel Duchamp, του John Cage και τη φιλοσοφία “ζεν”, είχε στόχο τη δημιουργία μιας ροής ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές έκφρασης, όπως τα εικαστικά, η μουσική, η λογοτεχνία, το θέατρο, το design, η αρχιτεκτονική, κ.α.

Επιχειρώντας να καταργηθούν τα στεγανά μεταξύ των τεχνών, να αποδομηθεί η παραδοσιακή έννοια του έργου τέχνης, και να στεριώσει μια ουσιαστική διαλεκτική σχέση μεταξύ τέχνης και ζωής, οπτικοποίησε και πραγμάτωσε με τη ζωή και την τέχνη του τα αιτήματα του δυναμικού κινήματος fluxus-συνεχούς ροής στο οποίο από το 1963 ήταν πρωτεργάτης με διεθνή εμβέλεια.

Joseph Beuys, The Pack, 1969.

Το 1961 καλείται να διδάξει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ, εκεί όπου είχε σπουδάσει από το 1946 έως το 1952 με καθηγητές κατ' αρχάς τον Γιόζεφ Ενζελινγκ και μετά τον Εβαλντ Ματαρέ. Στις 22 Ιουνίου του 1967 ίδρυσε στην Ακαδημία μαζί με φοιτητές το Γερμανικό Φοιτητικό Κόμμα, του οποίου στόχος ήταν η αντίδραση στον καταναλωτισμό και σε μια πολιτική χωρίς έμπνευση και ιδέες. Το κόμμα ζητούσε ανάμεσα σε άλλα την απάλειψη των εθνικών συμφερόντων, την ενωμένη Ευρώπη, την πλήρη απαγόρευση των όπλων, την ισότητα ανδρών και γυναικών και την προστασία της φύσης. Το κόμμα απορροφήθηκε το 1971 από ένα άλλο πολιτικό σχήμα που ίδρυσε και πάλι ο Μπόις με την επωνυμία «Οργάνωση για την άμεση Δημοκρατία μέσω δημοψηφίσματος».

Joseph Beuys το 1972 μετά την απόλυση του από την Ακαδημία

Ενα χρόνο αργότερα, ο Γιοχάνες Ράου, υπουργός Επιστημών του κρατιδίου της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας τότε και αργότερα ομοσπονδιακός πρόεδρος της Δημοκρατίας, θα τον αποπέμψει από την Ακαδημία και θα ξεκινήσει μια μακρόχρονη δίκη, η οποία θα τελειώσει το 1980 με συμβιβασμό των δύο μερών. Ο Μπόις απολύθηκε από την Ακαδημία, διότι αντί να δεχθεί στην τάξη του μέχρι 30 φοιτητές, που ήταν το όριο, δέχθηκε 268! Δάσκαλος και φοιτητές προχώρησαν σε καταλήψεις και σειρά κινητοποιήσεων με αποτέλεσμα την απομάκρυνση του.

«Κάθε άνθρωπος είναι καλλιτέχνης», έλεγε. Κάθε άνθρωπο η τέχνη μπορεί να τον θεραπεύσει. Νιτσεϊκός, συγκρουσιακός, αντικαπιταλιστής. Για τον Μπόις, η τέχνη είναι ζωή. Και η ζωή δεν μπορεί να είναι παρά κίνηση. Και η κίνηση γεννιέται από την υπέρβαση των αντιθέτων. Ένας μύστης.

-Η Τέχνη είναι η μόνη επαναστατική ενέργεια. Μ’άλλα λόγια η κατάσταση μπορεί να αλλάξει μόνο με την ανθρώπινη δημιουργία.

-Η δουλειά μου δεν έχει τίποτα να κάνει με την Τέχνη, για τον απλούστατο λόγο ότι η Τέχνη είναι πολύ σημαντική για μένα.

-Πως μπορεί ο καθένας να γίνει ένας οργανωτής, ένας γλύπτης και διαμορφωτής του κοινωνικού οργανισμού. Αυτό φέρνει επί σκηνής το αίτημα για την εξέλιξη της τέχνης, που είναι τόσο περισσότερο πνευματική, όσο ποτέ άλλοτε.

-Πράγματι μπαίνεις σε μια ζώνη θανάτου όταν συναισθάνεσαι τον σύγχρονο πολιτισμό μας.

-Η κουλτούρα μας στηρίζεται όχι στις πνευματικές αξίες, αλλά στις οικονομικές δυνάμεις. Πρέπει όμως να αποκτήσουμε μια άλλη αντίληψη για τα οικονομικά. Μόνο απ’ την Τέχνη μπορεί να βγει αυτή η νέα αντίληψη όσον αφορά ότι χρειάζεται ο άνθρωπος, όχι με την όρεξη της σπατάλης, της κατανάλωσης, της πολιτικής και της ιδιοκτησίας, αλλ’ υπεράνω όλων σύμφωνα με την προαγωγή του πνευματικού καλού.

-Το αντικείμενο πρέπει να λέει κάτι σε μένα πρώτα. Αλλιώς δεν μπορώ να το ζωγραφίσω. Έρχεται λοιπόν το αντικείμενο και μου λέει: θέλω να ξαναγίνω. Πρέπει. Επειδή είναι ενδιαφέρον να ξαναγίνω. Έτσι το ζωγραφίζω. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν είμαι καλλιτέχνης.

-Σκοπός μου, όλα τα κατάλοιπα του υποσυνείδητου να εκραγούν και να περιέλθουν με τη μορφή μιας χαοτικά απελευθερωμένης διαδικασίας σε καθολική αναστάτωση, γιατί η αρχή του νέου συντελείται πάντα μέσα στο χάος.

Joseph Beuys, The End of the 20th Century, 1983.

➤  Fluxus