Πολιτισμός και κουλτούρα

Ο πολιτισμός και η κουλτούρα είναι πολύσημοι και πολυδιάστατοι όροι, έχοντας συχνά συζητηθεί από κοινού ή και ενίοτε ταυτιστεί. Αφορούν τον τρόπο ζωής του ανθρώπου και των συγκροτούμενων από αυτόν ομάδων καθώς και το ανήκειν σε κοινότητες ποικίλου εύρους: πώς οι άνθρωποι ζουν, σκέφτονται, συνεταιρίζονται και προσδιορίζουν τον εαυτό τους και τις συλλογικότητες στις οποίες συμμετέχουν; Απλός, ενιαίος και κοινά αποδεκτός ορισμός για αμφότερες τις έννοιες δεν υπάρχει. Επιπλέον πρόκειται τόσο για όρους όσο και για ευρύτερα αναλυτικά εργαλεία ή ερευνητικές θεματικές, η ιστορία ανάδειξης των οποίων είναι ενδιαφέρουσα ενώ προφανώς δεν συμπυκνώνεται άρτια σε μία-δύο παραγράφους.

Σε γενικές γραμμές, η κουλτούρα κατανοείται ποικιλοτρόπως. Σύμφωνα με μία χαρακτηριστική χαρτογράφηση, έχει ερμηνευτεί ως διαδικασία πνευματικής ανάπτυξης, ως τρόπος ζωής των ανθρώπινων ομάδων, ως το σύνολο της τέχνης ή και των μαζικών μέσων, ενώ τέλος ως σύστημα νοηματοδότησης. Με απλά λόγια, όταν κάποιος κάνει λόγο για την κουλτούρα, τα συμφραζόμενα της αναφοράς του αναδεικνύουν το πού ακριβώς δίνεται η έμφαση, π.χ. στην πνευματική καλλιέργεια, στους τρόπους ζωής, στην τέχνη ή στα συστήματα ιδεών και πεποιθήσεων.

Ο πολιτισμός έχει προσεγγιστεί ομοίως διαφοροποιημένα. Σύμφωνα με μία ενδεικτική τυπολογία, ερμηνεύεται ως ιδιότητα ατόμων και κοινωνιών (με όρους αυτοελέγχου και κατοχής καλών τρόπων), ως κατάσταση ή διαδικασία (π.χ. έναντι μίας βάρβαρης, άγριας ή πρωτόγονης συμπεριφοράς) και ως συλλογικότητα- ήτοι μια κοινωνία μεγάλης κλίμακας. Κατά μία διαδεδομένη (αν και όχι καθολικά αποδεκτή) άποψη, σχετίζεται με μία υλική, πρακτική ή τεχνική διάσταση σε αντιπαραβολή μίας πνευματικής ή διανοητικής (αρχές, αξίες ή ιδανικά).

Υπό ένα διαλεκτικό πρίσμα, ο πολιτισμός συνιστά συλλογικότητα με πολλαπλές κουλτούρες, ενώ η κουλτούρα αποτελεί συστατικό χαρακτηριστικό του. Στον πληθυντικό (‘πολιτισμοί’), υποδηλώνεται η ύπαρξη κοινωνιών με τα δικά τους αξιόλογα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, σε αντιπαραβολή με τον ενικό (‘πολιτισμός’) που διαφοροποιεί κάποιον/κάτι ως πολιτισμένο έναντι άλλων μη πολιτισμένων ή αλλιώς βαρβάρων.

Το σημειολογικό ιστορικό των όρων είναι πολύ μεγάλο. Αξίζει να κρατηθούν τρία ενδεικτικά και σημαντικά σημεία: 
• η κατανόηση της κουλτούρας ως κοινωνικής και ηθικής καλλιέργειας (ειδικά στη Γερμανία, στα μέσα του 18ου αιώνα), 
• η πολεμική χρήση της, δηλαδή ως ‘όπλου’ (πάλι στη Γερμανία, λίγο αργότερα και δη εναντίον της οικείας αριστοκρατίας καθώς και της Γαλλίας), 
• η επιλογή για τη σύνδεσή της με την κοινωνική κατασκευή του νοήματος και για την αντίστοιχη του πολιτισμού με την τεχνολογική και επιστημονική διαχείριση της φύσης.

Λαμβανομένης υπόψη της ανωτέρω εννοιολογικής πολυπλοκότητας, o βαθμός ταύτισης ή αντίστροφα διαφοροποίησης των όρων καθορίζεται από τα συμφραζόμενα. Αναλόγως της περίπτωσης, είναι δυνατή η χρήση αμφότερων των όρων, ενώ άλλοτε ενδείκνυται ή επιβάλλεται η χρήση μόνο του ενός.

Για παράδειγμα, οι τρόποι ζωής αλλά και η καλλιέργεια (και δη ως σημείο διαφοροποίησης από το ‘μη εκλεπτυσμένο’) αποτελούν κοινό πεδίο αναφοράς για αμφότερες τις έννοιες. Αντίστοιχα, οι πόλεμοι Ελλήνων και Περσών στην αρχαιότητα κατανοούνται ως πόλεμοι πολιτισμών και όχι κουλτουρών, ενώ τα σχολεία που εξειδικεύονται σε μαθητές, που κατάγονται από άλλες χώρες, αποκαλούνται διαπολιτισμικά και όχι διαπολιτιστικά.

Ωστόσο, δεν είναι πάντα εύκολη η σχετική επιλογή. Ενδεικτικά, η τέχνη αποτελεί μία από τις ερμηνείες της κουλτούρας, όπως ήδη προαναφέρθηκε. Αυτό αντανακλάται με σαφήνεια σε άλλες γλώσσες (στα αγγλικά, η τέχνη/arts ανήκει στην κουλτούρα/culture και όχι στον πολιτισμό/civilization), αλλά στα ελληνικά είθισται η απόδοση της ‘τέχνης’ στον ‘πολιτισμό’ και όχι στην ‘κουλτούρα’, κάτι που εξηγεί την επιλογή τιτλοφόρησης του σχετικού υπουργείου σε χώρες του εξωτερικού ως ‘υπουργείου κουλτούρας’, σε αντιπαραβολή με το ‘υπουργείο πολιτισμού’ στην Ελλάδα και στην Κύπρο.